Η Φιλοσοφία του Πολέμου: Ανάλυση του έργου του Κλαούσεβιτς

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Κλαούζεβιτς, γεννήθηκε το 1780 στο Μπουργκ της Γερμανίας, μία πόλη κοντά στο Μαγδεβούργο και ήταν ο τέταρτος γιος ενός μεσοαστού της εποχής, του Φρήντιχ Φόν Κλαούζεβιτς. Κατατάχθηκε σαν Υπαξιωματικός στον Πρωσικό στρατό το 1792, και δεν γνώρισε άλλη ζωή εκτός από τη στρατιωτική. Επίσης, δεν έλαβε άλλη εκπαίδευση, εκτός από εκείνη της Στρατιωτικής Ακαδημίας του Βερολίνου, στην οποία μπήκε το 1803. Ο Καρλ Φον Κλαούζεβιτς, διέτρεξε κατά τη διάρκεια του βίου του δύο εποχές της ιστορίας:

• Την Ευρώπη των πολέμων { 1793-1815 ), στην οποία συνέβησαν αρκετά από τα μεγάλα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας, όπως οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι και η Γαλλική Επανάσταση.

• Την ειρηνική περίοδο (1815-1831), η οποία βεβαίως δεν παρείχε στους Γερμανούς αξιωματικούς την ευκαιρία για μεγάλα κατορθώματα, ωθούσε όμως τη σκέψη τους, για εξαγωγή μελ­λοντικών συμπερασμάτων, με βάση τα τότε χθεσινά γεγονότα.

• 
  

Εργοβιογραφία του Κάρλ Φον Κλαούζεβιτς

Κατά τη διάρκεια της μικρής σχετικά ζωής του, ο Κλαούζεβιτς ολοκλήρωσε ένα ογκώδες έργο, το οποίο όμως δεν έγινε γνωστό όσο ζούσε. Ολα σχεδόν τα έργα του, εκδόθηκαν με φροντίδα της συζύγου του, μετά το θάνατο του.

Μετά την αποφοίτηση του από τη Στρατιωτική Ακαδημία του Βερολίνου το 1803, συμμετείχε στην εκστρατεία της Ιένας το 1806, στην οποία και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος κοντά στο Μπρεσλάου. Το 1808 επιστρέφει στην Πρωσία, για να γίνει το 1809 τμηματάρχης στο Υπουργείο Στρατιωτικών, υπό τον Σάνρχοστ, που θεωρείται και πνευματικός του πατέρας. Το 1810 γίνεται καθηγητής στη Στρατιωτική Ακαδημία, ενώ παράλληλα μέσα σ’ αυτή εκπαιδεύει τον διάδοχο της Πρωσίας και γράφει το έργο του, «Επισκόπηση της Στρατιωτικής Εκπαίδευσης». Το 1812 παραιτείται από τη θέση του, και μπαίνει στην υπηρεσία του Ρωσικού Στρατού για να πολεμήσει εναντίον του Ναπολέοντα μέχρι το 1814, οπότε και επιστρέφει στον Πρωσικό Στρατό. Το 1815 παίρνει μέρος στην εκστρατεία του Βατερλό, ως αρχηγός επιτελείου Σώματος Στρατού, ενώ το 1830 γίνεται Στρατηγός διευθυντής της Στρατιωτικής Ακαδημίας του Βερολίνου και διευθυντής του Πυροβολικού.

Το 1831, ενώ είχε ήδη γίνει επιτελάρχης Πρωσικής Στρατιάς στα Πολωνικά σύνορα, πεθαίνει από χολέρα στο Μπρεσλάου.

Ο Κλαούζεβιτς προσπάθησε να φτάσει σε μία πληρέστερη κατανόηση της φύσης του πολέμου εξετάζοντας το αντικείμενο του με τη διαλεκτική μέθοδο, που ήταν πολύ δημοφιλής στη Γερμανία του 19ου αιώνα. Όμως η μέθοδος του Κλαούζεβιτς ήταν προσαρμοσμένη στη στρατιωτική φιλοσοφία : ήταν ένα μίγμα λογικής παρουσίασης διανοούμενου και σεβασμού της εμπειρικής πραγματικότητας.

Σύντομη Αναφορά στο Έργο « Περί Πολέμου»

Το κυριότερο έργο του, με το οποίο έγινε παγκόσμια γνωστός, είναι το «VOM KRIEGE» (Περί Πολέμου). Είναι έργο σχεδόν μιας ολόκληρης ζωής, το οποίο σύμφωνα με σημειώσεις του ίδιου, που βρέθηκαν χωριστά από το πρωτότυπο κείμενο, θεωρούσε ατελές. «…Τα έξη πρώτα βιβλία έχουν ήδη καθαρογραφεί σαν μία άμορφη μάζα που πρέπει οπωσδήποτε να αναψηλαφηθεί σε βάθος. Όλες οι ιδέες θα αποκτήσουν τότε καθαρότερο νόημα, ακριβή προσανατολισμό και πιο συγκεκριμένη εφαρμογή».

Έτσι ο σημερινός ιστορικός και στρατιωτικός μελετητής αυτού του έργου, είναι υποχρεωμένος να ανατρέχει σε γεγονότα εκείνης της εποχής, ενώ παράλληλα νοιώθει αδύναμος να κατανοήσει τα λεγόμενα του συγγραφέα, με μια επιφανειακή μελέτη. Ο ίδιος ο Κλαούζεβιτς ίσως απογοητευόταν σήμερα αν έβλεπε πολλές από τις ιδέες του να στολίζουν απλά σαν αφορισμοί στρατιωτικούς κανονισμούς και συγγράμματα. Σαν πραγματιστής που προσπάθησε να αναπτύξει επιστημονικά τις θεωρίες του, ήταν ενήμερος ότι αυτές έπρεπε να ελέγχονται σε σύγκριση με την πραγματικότητα. Όταν η πραγματικότητα του πολέμου αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου, οι παλιές παραδεκτές θεωρίες πρέπει να ελέγχονται πάλι και αν είναι ανάγκη να τροποποιούνται. Εδώ θα πρέπει να αναζητηθεί και η αξία των θεωριών «Περί Πολέμου» του Κλαούζεβιτς, κύρια ως πηγή προβληματισμού για το μέλλον, η εξαγωγή νέων ιστορικών και στρατιωτικών συμπερασμάτων. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να επιχειρηθεί μία συνοπτική μελέτη του έργου του.

Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ( ΒΙΒΛΙΟ I)

Τι Είναι ο Πόλεμος

Στο πρώτο κεφάλαιο ο αναγνώστης του έργου του Κλαούζεβιτς μπορεί να απορήσει σχετικά με το ποιος τελικά είναι ο ορισμός του πολέμου κατά τον Κλαούζεβιτς. Πραγματικά ο πόλεμος περιγράφεται σαν τίποτα περισσότερο από μια μεγάλης κλίμακας μοναρχία, σαν «πράξη βίας για την επιβολή της θέλησής μας στον αντίπαλο» και σαν «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Οι τρεις φαινομενικά χωριστοί ορισμοί αυτοί, οδηγούν στο λογικό συμπέρασμα ότι ο σκοπός του πολέμου είναι μεν αρχικά πολιτικός, αλλά πρέπει να υπάρχει και αντίστοιχος στρατιωτικός σκοπός, που μάλιστα πρέπει να καταβληθεί προσπάθεια να συμπίπτει με τον πολιτικό, ώστε να μπορούμε να πάρουμε τις ανάλογες θέσεις μετά τη λήξη του πολέμου, κατά τη διεξαγωγή των ειρηνευτικών διαδικασιών. Το πολιτικό κίνητρο και ο πολιτικός σκοπός αφορούν την κυβέρνηση που οφείλει να προσαρμόζει τα πράγματα ανάλογα με τα διατιθέμενα μέσα.

Η πολεμική ενέργεια έχει συγκεκριμένη διάρκεια δράσης και δεν θα πρέπει να διακόπτεται, παρά μόνο για αναμονή ευνοϊκότερων συνθηκών. Παράλληλα στο πεδίο της μάχης, μεταφέρεται ο νόμος των πιθανοτήτων και λείπει μόνο η τύχη, για να καταστεί ο πόλεμος τυχερό παιχνίδι. Στη πράξη όμως, είναι η μόνη ανθρώπινη δραστηριότητα, που στερείται αυτού του στοιχείου.

Η βάση πάνω στην οποία διεξάγεται κάθε δραστηριότητα στον πόλεμο, είναι ο κίνδυνος και η ιδιότητα της ψυχής που τον καταπολεμά, είναι το θάρρος. Εκδηλώσεις του θάρρους, είναι η γενναιότητα, η αυτοπεποίθηση στην καλή τύχη και η παρατολμία. Τα χαρακτηριστικά αυτά εφόσον συνυπάρχουν σε ένα άτομο, είναι σίγουρο, ότι η τύχη, παίζει μεγάλο ρόλο στη διεξαγωγή της μάχης.

Ο Σκοπός και τα Μέσα του Πολέμου

Τα μέσα για τη διεξαγωγή του πολέμου είναι πολυποίκιλα. Η χρήση τους κατά τη μάχη αποβλέπει στην επιβολή της θέλησης μας πάνω στον εχθρό, ή την καταστροφή και τον αφοπλισμό του.

Στους ίδιους σκοπούς θα πρέπει να αναζητηθεί η ανάγκη ύπαρξης των στρατιωτικών δυνάμεων μιας χώρας, ενώ είναι γνωστό ότι για την επιτυχή εκτέλεση της αποστολής τους σε πολεμική περίοδο, η κύρια προσπάθειά μας, θα πρέπει να κατευθύνεται στη καταστροφή του αντιπάλου, ώστε να επιζητήσει μόνος του την ειρήνη. Η αξία του σκοπού που τέθηκε καθορίζει το μέγεθος των θυσιών στο πόλεμο, ενώ εφόσον υπάρχουν ισχυρά πολιτικά κίνητρα, τότε και οι δύο αντίπαλοι ενεργούν κατά τον ίδιο τρόπο, η δε ειρήνη θα επιβληθεί γρήγορα, αποβλέποντας προς το αμοιβαίο συμφέρον. Η κατάκτηση εχθρικού εδάφους αποτελεί το μέσον για την επίτευξη του σκοπού μας, ενώ η κατάληψη λίγων εδαφικών ερεισμάτων, θα πρέπει να αποβλέπει μόνο στη πρόκληση κλίματος φόβου στον εχθρό.

Για την πραγματοποίηση του σκοπού μας, υπάρχει μόνο ένα μέσο, ο αγώνας, ενώ σοβαρό ρόλο παίζουν η προσωπικότητα ηγητόρων και στρατιωτών στη μάχη, καθώς και η οργάνωση των επιτελικών γραφείων. Σε κάθε αγώνα η καταστροφή των εχθρικών ενόπλων δυνάμεων, αποτελεί και τον σκοπό και το μέσο, αλλά πολλές φορές ο σκοπός και τα μέσα μπορεί να είναι διάφορα μεταξύ τους. Η επίτευξη του σκοπού στο πεδίο της μάχης, είναι δυνατό να γίνει με ή χωρίς αγώνα, δηλαδή με τη χρησιμοποίηση του ελιγμού ή άλλων μέσων, ή και των δύο ταυτόχρονα. Στη περίπτωση αυτή ο εχθρός θα βρεθεί σε αδυναμία, ενώ σε αντίθετη περίπτωση, ο αγώνας απαιτεί θυσίες και κινδύνους. Για την πληρέστερη όμως καταστροφή του εχθρού, θα πρέπει να υποβληθούμε σίγουρα σε περισσότερες θυσίες και περισσότερους κινδύνους.

Έτσι συμπεραίνουμε, ότι μέθοδοι για την επίτευξη του σκοπού με λιγότερες θυσίες πρέπει να γίνονται αποδεκτοί, αλλά θα ήταν πλάνη να πιστεύουμε, ότι η εκπλήρωση του σκοπού γίνεται με αρνητική στάση και αποφυγή της αιματοχυσίας.

Η Ιδιοφυία στον πόλεμο

Ιδιοφυία είναι μία ανώτερη ευφυΐα, που καθοδηγείται από θέληση για την επίτευξη μίας ορισμένης ικανότητας και οπωσδήποτε απαιτεί, ένα σύνολο ψυχικών και ειδικών ικανοτήτων όπως το πολεμικό πνεύμα. Τα χαρακτηριστικά και οι ιδιότητες αυτές για τον στρατιωτικό ηγέτη, θα πρέπει να έχουν απαλλαγεί από συναισθηματισμούς, ιδίως κατά την πολεμική περίοδο.

Το πολεμικό πνεύμα υπάρχει βασικά στους βάρβαρους λαούς, αλλά ιδιοφυείς ηγέτες αναφύονται κυρίως στους πολιτισμένους, όπου υπάρχει και ανάλογη πνευματική ανάπτυξη. Δεν παραγνωρίζεται βεβαίως το γεγονός, ότι μερικοί λαοί έχουν πάνω σ’ αυτό, ιδιαίτερη κλίση. Το θάρρος που αποτελεί πολεμική αρετή, μπορεί να οφείλεται στην ατομική ιδιοσυγκρασία του ηγέτη, η σε άλλα θετικά κίνητρα όπως είναι η φιλοπατρία, ο ενθουσιασμός και η φιλοδοξία. Στο πεδίο της μάχης τα θάρρος, μπορεί να αναπληρώσει μερικές από τις βασικές ιδιότητες που πρέπει να έχει ο ηγέτης, όπως ευθυκρισία, οξεία διεισδυτική διάνοια για την ανεύρεση της πραγματικής αλήθειας, χωρίς κατ’ ανάγκη να μπορεί να τις υποκαταστήσει πλήρως. Το πνεύμα μπορεί να διακρίνει στις δύσκολες περιπτώσεις την αλήθεια, ενώ το θάρρος οδηγεί σ’ αυτή μέσα από το σωστό δρόμο. Έτσι μερικά από τα χαρακτηριστικά του ηγέτη στο πεδίο της μάχης θα πρέπει να είναι:

• Ύπαρξη σταθερού πνεύματος την κατάλληλη στιγμή, αποφασιστικότητα και ικανότητα κρίσης.

• Διατήρηση της σταθερότητας σε οποιαδήποτε κατάσταση, παρά τα ενδεχόμενα πλήγματα, και δύναμη χαρακτήρα.

• Διατήρηση των απόψεων σε δύσκολες περιστάσεις και αλλαγή αυτών μόνο όταν το απαιτεί η κατάσταση. Η θέση αυτή, δεν θα πρέπει να συγχέεται με την ακαμψία της θέλησης, ή την ισχυρογνωμοσύνη, που βασίζεται στην υπερβολική αυτοπεποίθηση και αποδεικνύει έλλειψη ευθυκρισίας.

Στην διεξαγωγή του αγώνα, η οποιαδήποτε έλλειψη πληροφοριών για τον εχθρό θα πρέπει να αναπληρώνεται από τη «φυσική ενόραση» του ηγέτη, τη φυσική αντίληψη του εδάφους, καθώς και την αντίληψη όσων μελλοντικά μπορεί να συμβούν. Η ικανότητα αυτή, θα πρέπει να είναι μεγαλύτερη στα ανώτερα κλιμάκια της Διοικήσεως, διότι ο πόλεμος απαιτεί σύνολο πνευματικών και ψυχικών ικανοτήτων, που προέρχονται από μία ανώτερη πνευματική διάνοια, παρά τις όποιες αντίθετες απόψεις. Αυτή ήταν και η θέση που οδήγησε τον Ναπολέοντα να πει, ότι η πολεμική ενέργεια απαιτεί μαθηματικούς υπολογισμούς, που ούτε ο Νεύτων θα μπορούσε να επιλύσει.

Τελικά αν θα θέλαμε να επιλέξουμε την στρατιωτική προσωπικότητα με τον καταλληλότερο δείκτη ευφυΐας και την ικανότητα του πολεμικού ηγέτη, θα πρέπει να ανατρέξουμε στα ερευνητικά και ισορροπημένα μυαλά και όχι στα αντιδραστικά ή ένθερμα, σε ευρείες γενικά διάνοιες και όχι σε ανθρώπους προικισμένους με μία μόνο ειδικότητα.

Ο Κίνδυνος και η Φυσική Προσπάθεια στο Πόλεμο

Ο κίνδυνος και τα ψυχικά συναισθήματα κατά τη διάρκεια του αγώνα, αλλάζουν ανάλογα με τη θέση του δρώντος προσώπου στο πεδίο της μάχης, ή το επίπεδο του βαθμού και της Διοίκησης (στρατιώτης, αξιωματικός ή επιτελείο). Η εξοικείωση με τον κίνδυνο, τη φυσική προσπάθεια, την αβεβαιότητα και το τυχαίο, έρχεται μετά από κάποιο χρονικό διάστημα παραμονής στη μάχη, κατά την οποία επι­κρατούν υψηλά συναισθήματα όπως η αίσθηση της τιμής, θα πρέπει όμως να ανατρέξουμε στις φυσικές και ηθικές δυνάμεις του ηγέτη, για την αντιμετώπιση των δυσκολιών του αγώνα, λαμβάνοντας υπόψη ότι η δοκιμασία της θέλησης του κάθε Διοικητή, είναι ανάλογη με το κατεχόμενο βαθμό και το ηθικό του στρατεύματος. Επίσης ότι την λήψη της σωστής απόφασης, επηρεάζουν η σταθερότητα του χαρακτήρα, η ψυχική δύναμη, η ευφυΐα, η διορατικότητα και η επιμονή του ηγέτη.

Από την άλλη πλευρά οι πολεμικοί ηγέτες δεν θα πρέπει να επηρεάζονται από συναισθήματα των λαϊκών μαζών, όπως φιλοπατρία, θρησκευτικός και πολιτικός φανατισμός. Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την καταλληλότητα των στρατιωτικών ηγετών στο πεδίο την μάχης, θα πρέπει να κατατάξουμε τους ανθρώπινους χαρακτήρες σε ομάδες, με βάση τα ψυχικά τους χαρίσματα, το νευρικό σύστημα και την πνευματική ανάπτυξη. Έτσι γενικά μπορούμε να συναντήσουμε τους εξής χαρακτήρες:

α. Τους απαθείς και ράθυμους που συνήθους ονομάζονται φλεγματικοί, και έχουν σαν κύριο χαρακτηριστικό την περιορισμένη δραστηριότητα. Οι χαρακτήρες αυτοί, αν και έχουν κάποια μικρή ενεργητικότητα, σε πολεμική περίοδο τους λείπει η παρόρμηση, για να ολοκληρώσουν σωστά εκείνο που άρχισαν.

β. Τους δραστήριους και ήρεμους, των οποίων όμως τα συναισθήματα, δεν υπερβαίνουν πολλές φορές το όριο της οξύτητας και ζωηρότητας. Η κατηγορία αυτή των ανθρώπων, είναι πρόθυμοι να βοηθήσουν τον οποιονδήποτε, αλλά αντιδρούν πολύ εύκολα για μικρά πράγματα, λιποψυχούν, σε δύσκολες περιστάσεις και αν δεν τύχει να έχουν ανήσυχο πνεύμα, δεν μεγαλουργούν στο πόλεμο.

γ. Τους ορμητικούς, τους οποίους διακρίνει η βιαιότητα, η ορμητικότητα και το ευέξαπτο. Είναι εκείνοι που συγκινούνται εύκολα αλλά κατευνάζονται γρήγορα. Οι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας είναι κοχλάζουσες και παράφορες ιδιοσυγκρασίες, που η απόγνωση του συνόλου τους καταπονεί, αντί να τους ωθεί για δράση. Έτσι καταβάλουν διπλάσια προσπάθεια για να διατηρήσουν την ισορροπία τους κατά την έντονη δραστηριότητα, με αποτέλεσμα να χάνουν συχνά τα λογικά τους. Αυτό αποτελεί και το σοβαρότερο ελάττωμα τους στο πόλεμο. Οι άνθρωποι αυτοί είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι για υπηρεσία στα κατώτερα κλιμάκια και μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ανώτερα, μόνο όταν εκπαιδευτούν κατάλληλα.

δ. Τους ανθρώπους που δεν συγκινούνται εύκολα, έχουν όμως βαθιά, έντονα και κρυμμένα πάθη διότι ακολουθούν ψυχικές παρορμήσεις. Οι χαρακτήρες αυτοί τίθενται αργά, προοδευτικά και σταθερά σε δράση, υπό την επίδραση συναισθημάτων τους, τα οποία διαρκούν περισσότερο λόγω της ιδιοσυγκρασίας τους εκκινούν αργά για να πραγματοποιήσουν κάτι, αλλά όταν ξεκινούν, τίποτε δεν μπορεί να τους σταματήσει, γι αυτό είναι οι καταλληλότεροι για τις ανώτατες βαθμίδες της στρατιωτικής ιεραρχίας.

Οι Πληροφορίες στο Πόλεμο

Οι περισσότερες πληροφορίες κατά την πολεμική περίοδο είναι αλληλοσυγκρουόμενες και συνήθως εσφαλμένες. Επειδή ταυτόχρονα ο άνθρωπος συνηθίζει να υπερβάλει τα γεγονότα, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι στην ορθή σκέψη, οδηγούμεθα μόνο μέσα από ορθή κρίση, βαθειά γνώση των πραγμάτων, προσωπική αντίληψη, και απαλοιφή των γεγονότων από προσωπικές επιθυμίες για τις εχθρικές ενέργειες. Στη μάχη τα πράγματα φαίνονται απλά αλλά ένα πλήθος από λεπτομέρειες δημιουργούν τριβές, που θα πρέπει να υπερκαλυφθούν για την εκπλήρωση του σκοπού. Οι τριβές αποτελούν και το βαθμό δυσκολίας μίας επιχείρησης, οφείλονται δε στον καιρό, τους φυσικούς κινδύνους, τη δυνατότητα γρήγορης προσπέλασης των εχθρικών θέσεων, ή σε άλλους επί μέρους παράγοντες. Ταυτόχρονα η καταβολή της προσπάθειας, διαφέρει από τον ένα ηγήτορα στον άλλο, ενώ έχει άμεση σχέση με το είδος της αποστολής και τον κατεχόμενο βαθμό. Μόνο η πείρα, η θέληση, η ευθυκρισία και εξάσκηση ηγητόρων και στρατευμάτων από το καιρό της ειρήνης μπορούν εν μέρει να αναπληρώσουν την πολεμική πείρα, έτσι ώστε κατά την μάχη να μην οδηγηθούν σε λάθος αποτέλεσμα, από την ύπαρξη των διαφόρων δυσκολιών (τριβών), «..πρέπει να γυμνασθεί κανείς με αυτές (τριβές), όχι τόσο για να γυμνασθεί το κορμί του, όσο το πνεύμα του.. Πολεμικές συνήθειες και γνώση για τα δρώμενα κατά τη διάρκεια του πολέμου μπορούν να αποκτηθούν από αποστολές σε μια εμπόλεμη χώρα, δικών μας συνετών αξιωματικών ή με την έλευση άλλων εμπειροπόλεμων στη δική μας. Έτσι θα αποκτηθούν εμπειρίες από στελέχη έστω και αν δεν βρίσκονται στη υπηρεσία..».

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (ΒΙΒΛΙΟ II)

Η Υποδιαίρεση και η Θεωρία Πολεμικής Τέχνης και Πολέμου

Ο πόλεμος είναι κυρίως η τέχνη διεξαγωγής και διεύθυνσης του αγώνα, βασιζόμενος σε ηθικές και υλικές δυνάμεις. Η σύρραξη είναι κυρίως ένα σύνολο συμπλοκών με τη χρήση ενόπλων δυνάμεων και αφορά κυρίως την τακτική, ενώ η χρήση συρράξεων για την εξυπηρέτηση του σκοπού, αφορά την Στρατηγική. Στενή σχέση και με τους δύο όρους μπορούν να έχουν άλλες ενέργειες όπως η δημιουργία καταυλισμών, η διεξαγωγή πορειών οι ελιγμοί πριν τη μάχη, η διοικητική μέριμνα των στρατευμάτων, οι οποίες όμως ουσιαστικά δεν αφορούν την διεξαγωγή του κυρίως αγώνα.

Ο όρος πολεμική τέχνη, στην αρχή σήμαινε την προετοιμασία των αντιπάλων, χωρίς να έχει άμεση σχέση με τις ηθικές και πνευματικές δυνάμεις. Με τη πάροδο όμως του χρόνου οι παράγοντες αυτοί άρχισαν να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη, όπως και τα εθνικά μίση, η βία, το κατακτητικό πνεύμα ο πολιτικός και θρησκευτικός φανατισμός των λαϊκών μαζών και τέλος η φιλοδοξία των ηγετών. Η επέμβαση αυτών των ηθικών δυνάμεων, αφορά κυρίως τους μικρούς βαθμούς της στρατιωτικής ιεραρχίας, όπου συνήθως υπάρχει αυτοθυσία και κυρίως η ευθύτητα του χαρακτήρα. Στους μεγαλύτερους βαθμούς εμφανίζονται ως ηθικοί παράγοντες, η ικανότητα, η μετριότητα, η γενναιοφροσύνη, τα ιδιωτικά συμφέροντα και η πραότητα του ηγέτη. Έτσι γίνεται αντιληπτό, ότι διατύπωση θεωριών αφορά κυρίως την τακτική όπου μπορεί να τεθεί ένας σκοπός για τον αγώνα, ενώ ταυτόχρονα επιδρούν πολλοί παράγοντες όπως η τύχη, η τακτική εκτίμηση, το έδαφος, η ώρα της ημέρας ή του χρόνου και το πνευματικό επίπεδο των ηγετών. Αντίθετα η στρατηγική χρησιμοποιεί τα μέσα χωρίς να αναζητά τη πηγή ή τη φύση τους και ενδιαφέρεται κυρίως για τη νίκη, ή για την εκπλήρωση του σκοπού. Στη στρατηγική και στο επίπεδο του αρχιστρατήγου οι αποφάσεις φαίνονται απλές και εύκολες, χωρίς όμως να είναι. Εξαρτώνται από το πνευματικό επίπεδο των ηγετών και έχουν σχέση με πολλούς παράγοντες όπως ο χαρακτήρας των υφισταμένων, οι τάσεις, οι σχέσεις και τα συμφέροντα των λαών, καθώς και ο τρόπος χρήσης των διατιθεμένων δυνάμεων.

Με βάση αυτή τη σκέψη μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε, πως ένας καλός αξιωματικός στους μικρούς βαθμούς, είναι απλώς μετριότητα στους μεγαλύτερους, αν δεν διαθέτει προσόντα που απαιτεί μία ανώτερη πνευματικά ευφυΐα. Αυτό βέβαια συμβαίνει διότι η διεξαγωγή του πολέμου είναι μία επιστήμη ή απλούστερα, «…είναι σύγκρουση συμφερόντων με τη βία και προσεγγίζει περισσότερο στη πολιτική, που είναι ένα είδος εμπορίου ενώ έχει σχέση με τη τέχνη και την επιστήμη…».

Η Μέθοδος, η Κριτική και το Παράδειγμα

Στους κλάδους της επιστήμης, υπάρχουν διάφοροι κανόνες, αρχές, νόμοι, που είναι θεμελιώδεις αλήθειες και διατηρούν πάντοτε την αξία τους, ή καθορίζουν τι απαγορεύεται και τι επι­τρέπεται. Για να καταλήξουν σε νέες αρχές οι επιστήμονες, ή για να επιλύσουν κάποια νέα προβλήματα, χρησιμοποιούν την μέθοδο, δηλαδή ένα τυπικό τρόπο έρευνας.

Στον πόλεμο όμως, δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος, και για να φθάσουμε σε λύσεις χρησιμοποιούμε το πλέον πιθανό ενδεχόμενο. Ο μεθοδισμός αφορά κυρίως τη μικρή κλίμακα της ιεραρχίας, για να μην υπάρχει διάφορη αντιμετώπιση ίδιων προβλημάτων από πληθώρα στελεχών. Είναι όμως απαγορευτικός στους μεγάλους βαθμούς όπου λαμβάνεται υπόψη περισσότερο η ιστορική αλήθεια. Η έννοια αυτή επιδρά στην πολεμική τέχνη, μέσα από τη κριτική των ιστορικών γεγονότων και περιλαμβάνει τρεις κύριες δραστηριότητες:

1. Την αναζήτηση και αποσαφήνιση, δηλαδή την ιστορική έρευνα.

2. Το καθορισμό των αιτιών συμπερασματικά, δηλαδή τη κριτική έρευνα.

3. Τη κριτική σπουδή και εξαγωγή συμπερασμάτων.

Στη πράξη όμως προσκρούουμε σε άγνοια, διότι τα επακόλουθα δεν προκύπτουν από μία αιτία, ενώ η εξαγωγή διδαγμάτων συναντά τις εξής δυσκολίες:

• Μεταφερόμαστε νοερά στο πεδίο της μάχης, ενώ θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μαρτυρίες πολλών προσώπων.

• Δεν υπάρχει κατά κανόνα μία τακτική λύση στο πρόβλημα και η κριτική δεν γίνεται με βάση ένα τακτικό σφάλμα.

• Τα πάντα θα πρέπει να εξετάζονται συνολικά, ενώ η κριτική για τακτικά σφάλματα σε μία μάχη, δεν θα πρέπει να γίνεται από μη γνωρίζοντες την πολεμική τέχνη.

Την καλή κριτική, την κατανόηση θεωριών και την εξαγωγή χρήσιμων επιστημονικών συμπερασμάτων πάνω σε στρατιωτικά θέματα, βοηθά η στρατιωτική ιστορία. Ιστορικά παραδείγματα επιλεγμένα προσεκτικά, επεξηγούν τη θεωρία, ή την εφαρμογή μίας ιδέας, ενώ αντιπαραβάλουν και συσχετίζουν τα γεγονότα μεταξύ τους, για την εξαγωγή νέων θεωριών.

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ (Βιβλίο III)

Η Στρατηγική

Η Στρατηγική γενικά είναι το μέσο για τη χρησιμοποίηση του αγώνα και την επίτευξη του σκοπού του πολέμου. Η λήψη αποφάσεων στα πλαίσια της Στρατηγικής, δεν είναι εύκολη υπόθεση και απαιτεί μεγάλες ικανότητες. Μερικές από αυτές όπως η οξυδέρκεια, η ισχυρή θέληση, η ευθυκρισία, η ενεργητικότητα, η ανδρεία, είναι σπάνιο να βρεθούν σαν προσόντα, σ’ ένα μόνο πρόσωπο. Είναι επίσης γνωστό ότι στη μάχη, ο κάθε ηγέτης δέχεται ταυτόχρονα πολλούς επηρεασμούς που αντιτίθενται στη λήψη της ορθής απόφασης, ενώ δεν είναι τελείως αναίσθητος σαν άνθρωπος, για τις θυσίες που απαιτεί από τους υφισταμένους του. Θα πρέπει όμως να προχωρήσει, στη τελική απόφαση, με βάση την ορθή σκέψη και όχι με γνώμονα τα διάφορα συναισθήματα που τον διακατέχουν.

Οι Ηθικές Δυνάμεις, το Θάρρος και η Επιμονή στον Πόλεμο

Το πνεύμα ενός λαού και οι ηθικές δυνάμεις που δεν μπορούν να μετρηθούν αριθμητικά στο πεδίο της μάχης, απασχόλησαν πολλούς θεωρητικούς, χωρίς να δοθεί καμία αντικειμενική λύση. Ουσιαστικά όμως οι δυνάμεις αυτές, πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στη σχεδίαση του αγώνα και συνίστανται κύρια στο ταλέντο του πολεμικού ηγέτη, την πολεμική αρετή του λαού και το εθνικό αίσθημα του στρατού. Το πρώτο (ταλέντο ηγέτη), λόγω της όμοιας εκπαίδευσης στους σύγχρονους Στρατούς, είναι περίπου το ίδιο. ΓΓ αυτό, πρέπει να εξετάζονται περισσότερο κυρίως οι άλλοι δύο παράγοντες.

Η πολεμική αρετή είναι φυσικό προσόν, που μπορεί να αποκτηθεί και με την εκπαίδευση. Δεν έχει σχέση με το θάρρος, αλλά με τον ενθουσιασμό, το ομαδικό πνεύμα και τα δίκαια ενός λαού. Εκδηλώσεις όπως η παραμονή σε κανονικούς σχηματισμούς στην επίθεση παρά το φονικό πυρ του εχθρού, η περηφάνια και η εμπιστοσύνη στους ηγέτες, ακόμη και σε δύσκολη περίοδο, η ύπαρξη φυσικών δυνάμεων παρά τις στερήσεις και τις κακουχίες, η πίστη στη νίκη, είναι μερικές από τις εκδηλώσεις του πολεμικού πνεύματος. Η πολεμική αρετή είναι συνυφασμένη με τον μόνιμο κυρίως Στρατό χωρίς αυτό να αποτελεί πανάκεια, ενώ από την άλλη πλευρά θα πρέπει ο πολεμικός ηγέτης μέσω της ιδιοφυίας του, να την συμπληρώνει όπου δεν υπάρχει. Εδώ θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι μία μεγάλη περίοδος ειρήνης αλλάζει τελείως τα πράγματα. Ιδιότητες και χαρακτηριστικά ενός λαού όπως η ανδρεία, η επιδεξιότητα η καρτερικότητα και ο ενθουσιασμός, μπορούν να αναπληρώσουν το στρατιωτικό πνεύμα και αντίστροφα. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν «…οι Μακεδόνες υπό τον Αλέξανδρο, οι Ρωμαϊκές Λεγεώνες,…οι Γάλλοι υπό τον Βοναπάρτη…». Η πολεμική αρετή ή αλλιώς το στρατιωτικό πνεύμα, επαυξάνεται με τις πολεμικές συγκρούσεις έτσι ώστε ο μαχητής έστω και αν κατέβαλε το μέγιστο των προσπαθειών του, να αισθάνεται υπερήφανος για αυτές «…μεταξύ του ομαδικού πνεύματος σκληραγωγημένων και καλυμμένων με ουλές πολεμιστών και της αλαζονείας και ματαιοδοξίας των μονίμων στρατιωτών, η συνοχή των οποίων οφείλεται μόνο στους κανονισμούς και υπηρεσίες άσκησης, δεν υφίσταται καμιά σύγκριση ..».

Στο πεδίο της μάχης, το ευγενέστερο πολεμικό αποτέλεσμα είναι το θάρρος, που συνιστά ουσιαστική δημιουργική δύναμη. Ταυτόχρονα είναι και παράγοντας που βοηθά να ξεπερασθούν δυσκολίες και δεν θα πρέπει να συγχέεται με την ενστικτώδη αντίδραση κάποιου που κινδυνεύει, λαμβανομένου υπόψη ότι η σωφροσύνη πολλές φορές είναι αποτέλεσμα του φόβου. Στην πραγματικότητα, δεν νοείται Στρατηγός χωρίς αυτό το προσόν, διότι αποτελεί την ουσία, με την οποία θα πρέπει να διαποτίζει τις αποφάσεις του σε στρατηγικό επίπεδο.

Ο Αιφνιδιασμός και ο Δόλος

Η έννοια του αιφνιδιασμού, περικλείεται στη τοπική και χρονική υπεροχή έναντι του εχθρού, καθώς και στη σύγχυση ή τον πανικό που θα επιφέρουμε στις εχθρικές γραμμές, ώστε να πολλαπλασιάσουμε την επιτυχία μας. Αφορά κυρίως το τακτικό πεδίο της μάχης, χωρίς να είναι σίγουρο ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί και σε στρατηγικό. Περιλαμβάνει γρήγορες ενέργειες και αποφάσεις, καθώς και σωστή εκτίμηση της τακτικής κατάστασης. Όταν επιτευχθεί, δεν αφήνει στον αντίπαλο κατάλληλο χρόνο να σκεφθεί τον κατάλληλο τρόπο αντίδρασης, διότι επιδρά στη κατάλυση των οργανικών δεσμών και στην ψυχολογία του μαχητή.

Ο αιφνιδιασμός μπορεί να βρει εφαρμογή στην αρχή του δόλου, η οποία προϋποθέτει την υποκριτική διάθεση έναντι του αντιπάλου. Χωρίς να αποτελεί κανόνα, αφορά κυρίως την τακτική, και έχει άμεση σχέση με την απάτη και την πανουργία. Όταν χρησιμοποιούμε τον δόλο, προσπαθούμε να αφήσουμε τον αντίπαλο να κάνει ένα λάθος, χωρίς να γνωρίζει ότι εμείς έχουμε άμεση γνώση για το θέμα και ότι θα το εκμεταλλευθούμε. Επειδή στο στρατηγικό επίπεδο είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθεί, ο αντίστοιχος Διοικητής θα πρέπει να προσβλέπει στην οξεία διεισδυτική ενόραση, έστω και αν αυτή δεν βλάπτει φαινομενικά τον εχθρό και όχι στη χρήση του δόλου. Για ένα τελείως ανίσχυρο, τόσο ο δόλος όσο και η πανουργία, αποτελεί το τελευταίο καταφύγιο για αποφασιστικό τακτικό πλήγμα έναντι του αντιπάλου.

Η ΣΥΜΠΛΟΚΗ (Βιβλίο IV)

Η Σύγχρονη Μάχη και ο Νυκτερινός Αγώνας

Η συμπλοκή είναι η κύρια πολεμική δραστηριότητα και συνίσταται στη φυσική και ηθική δραστηριότητα στρατευμάτων, για την εκπλήρωση αντικειμενικών σκοπών. Σήμερα λόγω της όμοιας εκπαίδευσης των στρατευμάτων, ο προσδιορισμός της σύγχρονης μάχης στηρίζεται στα παρακάτω χαρακτηριστικά:

1. Μαζική συγκέντρωση και χρησιμοποίηση δυνάμεων, σε ένα μόνο σημείο του μετώπου είναι από την αρχή απαγορευτική.

2. Σε ένα θέατρο επιχειρήσεων υπάρχει ένα σύνολο συμπλοκών που μπορούν να καταταχθούν σε κατηγορίες, αλλά αποβλέπουν σε κοινό σκοπό.

3. Σκοπός της συμπλοκής είναι η καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων και πραγματοποιείται με την εκπλήρωση άλλων αντίστοιχων επί μέρους. Δύο είναι οι βασικές μορφές του αγώνα που οδηγούν στο σκοπό αυτό:

(α) Ο επιθετικός αγώνας για καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων, η κατάκτηση μιας εδαφικής περιοχής.

(β) Αμυντικός αγώνας για καταστροφή εχθρικών δυνάμεων, η διατήρηση μιας τοποθεσίας, η άμυνα με βάση κάποιον ιδιαίτερο αντικειμενικό σκοπό.

Υπάρχουν και άλλοι τρόποι διεξαγωγής του αγώνα, όπως αναγνωρίσεις, επιδείξεις, προσποιήσεις. Η φύση του αντικειμενικού σκοπού προσδιορίζει κάθε φορά τη μορφή του αγώνα, ή τη διάταξη στη μάχη, ενώ σοβαρό ρόλο στη διεξαγωγή, παίζουν το έδαφος, η αριθμητική δύναμη των αντιπάλων, τα μέσα, οι ελιγμοί και οι εφεδρείες. Η χρονική στιγμή για την χρήση των εφεδρειών και την επικράτηση έναντι του αντιπάλου, έχει σχέση με την εκπλήρωση δύο κατηγοριών αντικειμενικών σκοπών:

1. Εάν σκοπός είναι η κατοχή κινητού ΑΝΣΚ, η εδαφικού τμήματος μίας χώρας, τότε η απώλεια του σημαίνει ήττα.

2. Σε κάθε άλλη περίπτωση η καταστροφή των δυνάμεων μας, ή αντίστοιχα η επικράτηση του εχθρού σημαίνει ήττα.

Και στις δύο περιπτώσεις μεγάλη σημασία έχει ο τόπος και ο χρόνος που θα χρησιμοποιηθούν οι εφεδρείες, δηλαδή η ανεύρεση του «κρίσιμου σημείου της μάχης» καθώς και η αιφνιδιαστική προσβολή του εχθρού, η προσβολή του, στα πλευρά. Εάν όμως η μάχη έχει ήδη αρχίσει να κρίνεται υπέρ του αντιπάλου, θα πρέπει να αποφεύγεται η ενίσχυση των δικών μας δυνάμεων, ενώ θα πρέπει να αναζητούνται νέες κατάλληλες συνθήκες για αγώνα, υπό ευνοϊκότερους για μας όρους. Από την άλλη πλευρά η μάχη σήμερα αποτελεί προϊόν αποδοχής και των δύο αντιπάλων, ενώ δεν υπάρχει σχεδόν κανένα εμπόδιο για την πραγματοποίηση της από στρατό που έχει τα μέσα, τη θέληση και τη δύναμη να το πράξει. Αντίθετα εκείνος που είναι ικανός να αποφύγει τη μάχη, είναι σχεδόν αδύνατο να εξαναγκασθεί να τη δεχθεί. Στην περίπτωση αυτή, μόνο ιδιαίτερα επιτυχείς ελιγμοί θα επιφέρουν ευνοϊκό αποτέλεσμα.

Στην κύρια μάχη υπάρχει ένα χρονικό σημείο κατά το οποίο, μπορούμε να επηρεάσουμε σαν Διοικητές τον αγώνα και ονομάζεται κρίσιμο σημείο της μάχης. Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να χρησιμοποιούνται οι εφεδρείες ενώ συγχρόνως πάνω στο έδαφος, θα αναζητείται το «κλειδί» της τοποθεσίας άμυνας του εχθρού. Εκεί θα πρέπει να κατευθύνονται οι καλύτερες δυνάμεις μας, καθώς και η κύρια προσπάθεια ελιγμού, σε συνδυασμό με άλλες αντίστοιχες δευτερεύουσες. Οι τολμηροί και αποφασιστικοί ηγέτες, οι θαρραλέοι τολμηροί και προκλητικοί στρατηγοί αποβλέπουν στην οικονομία δυνάμεων, χωρίς αιματοχυσία. Η επιτυχία αναζητείται, πάντα στη κύρια μάχη, ή στο κρίσιμο σημείο της, το οποίο ασκεί επίδραση σε όλα τα υπόλοιπα. Παράλληλα λαμβάνουν υπόψη και τους εξής παράγοντες:

1. Την τακτική μορφή του αγώνα.

2. Τη φύση του εδάφους.

3. Τη σχετική αναλογία δυνάμεων.

4. Τη σχετική μαχητική ισχύ των αντιπάλων.

Η απόλυτη επιτυχία με τα τη μάχη προκύπτει με την εκμετάλλευση και την καταδίωξη του εχθρού. Η ενέργεια αυτή δεν είναι δυνατόν πάντοτε να σχεδιάζεται, αλλά θα πρέπει να προβλέπεται και να πραγματοποιείται μέχρι τη τελική εξάντληση των στρατευμάτων. Η συνεχής αυτή πίεση στον εχθρό, είναι άμεση, επιδρά αρνητικά στο ηθικό του, γίνεται με τη χρήση ταχυκίνητων τμημάτων και διακρίνεται σε:

1. Απλή καταδίωξη.

2. Ενεργό πίεση σε ευρύ μέτωπο και παράλληλη κίνηση προς την κατεύθυνση συμπτύξεως του εχθρού, για αποκοπή, η καταστροφή του.

Εφόσον εμείς βρεθούμε σε τέτοιες δυσμενείς συνθήκες, θα πρέπει να γνωρίζουμε, ότι το έδαφος δεν θα πρέπει να παραχωρείται χωρίς σκληρό αγώνα. Ισχυρές οπισθοφυλακές καλύπτουν τη σύμπτυξη του κύριου όγκου των στρατευμάτων σε συνδυασμό με το έδαφος, έως ότου αποκατασταθεί η ισορροπία δυνάμεων.

Στη συμπλοκή τέλος, είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί και ο νυκτερινός αγώνας που έχει σχέση περισσότερο με τη τακτική και τον αιφνιδιασμό, χωρίς να αποτελεί κανόνα. Απαιτεί πληροφορίες, μέτρα ασφαλείας, προσαρμόζεται καλύτερα προς τον αγώνα τακτικών συγκροτημάτων, ιδίως για προκαταρκτική ενέργεια της επόμενης ημέρας. Καταστάσεις που συντρέχουν για την ανάληψη νυκτερινής επίθεσης είναι:

1. Τακτικό σφάλμα η έλλειψη θάρρους από τον εχθρό και αντίστοιχη δική μας ηθική υπεροχή.

2. Περίπτωση εχθρικού πανικού, διασπάσεως εχθρικών γραμμών ή επιτυχίας του φίλιου αιφνιδιασμού.

3. Σε περίπτωση μεγάλης υπεροχής μας σε μέσα, δυνάμεις, υλικά, και ηθικό.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ( Βιβλίο V)

Θέατρο Πολέμου – Στρατιά – Εκστρατεία

Λέγοντας θέατρο πολέμου εννοούμε γενικά ανεξάρτητη εδαφική ζώνη όπου εκτελούνται επιχειρήσεις υπό ενιαία θέση, για συγκεκριμένο σκοπό. Η ζώνη αυτή δεν είναι απλώς τμήμα ενός συνόλου, αλλά μικρότερο πλήρες αυτόνομο σύνολο.

Στρατιά είναι το σύνολο των στρατευμάτων, που μπορούν να δράσουν σε ένα θέατρο επιχειρήσεων με αντίστοιχη οργάνωση, χωρίς τούτο να αποτελεί κανόνα. Δηλαδή στο θέατρο επιχειρήσεων υπάρχει αμοιβαία σχέση με τη Στρατιά, δεν σημαίνει δηλαδή Σώματα Στρατού που δρουν αυτόνομα, με ιδιαίτερη αποστολή.

Εκστρατεία είναι ένα σύνολο πολεμικών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα εντος ενός έτους, ή χρονικού διαστήματος, σε ένα η περισσότερα θέατρα πολέμου.

Αναλογία Δυνάμεων και Οπλων

Η γενική υπεροχή στο πεδίο της μάχης αποτελεί τον αποφασιστικό παράγοντα σε μία σύρραξη, ενώ συντελεστές αύξησης των φυσικών δυνάμεων αποτελούν το θάρρος, το ηθικό, η οργάνωση, ο οπλισμός και η ευκινησία. Με δεδομένο ότι οι σύγχρονοι Στρατοί λίγο διαφέρουν στην εκπαίδευση, ή την οργάνωση στη μάχη, θα πρέπει να βασιστούμε ιδιαίτερα στους επιτυχείς ελιγμούς και τον ηθικό παράγοντα. Στη περίπτωση που αναγκαστούμε σε αγώνα με δυσμενείς συνθήκες, η προσπάθειά μας θα πρέπει να στραφεί σε ένα μοναδικό απελπισμένο και τελευταίο σκληρό πλήγμα κατά του αντιπάλου, βασισμένο σε ηθική υπεροχή και γενναιότητα των φιλίων στρατευμάτων. «..Εάν τούτο δεν επιτύχει, θα αντλήσει τουλάχιστον το δικαίωμα, από τον ένδοξο θάνατο να αναγεννηθεί και πάλι στο μέλλον».

Στον αγώνα κυρίως συμμετέχουν τρία κύρια όπλα. Το Πεζικό, το Ιππικό και το Πυροβολικό χωρίς να παραγνωρίζονται τα υπόλοιπα. Προεξάρχουσα θέση βεβαίως έχει το Πεζικό, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να καθοριστεί η αναλογία των τριών αυτών όπλων, γιατί στηρίζεται σε πολλούς παράγοντες, ιδιαίτερα τους τακτικούς. Η τακτική κατάσταση και οι δυνατότητες του εχθρού, θα καθορίσουν την αναλογία Πεζικού Ιππικού και Πυροβολικού, ενώ οι επιτυχείς ελιγμοί και η χρήση του εδάφους μπορούν να εξουδετερώσουν την ποσοτική έλλειψη του ενός εκ των τριών.

Διάταξη Μάχης της Στρατιάς

Διάταξη μάχης, είναι η κατανομή και ο συνδυασμός εκείνος των διαφόρων όπλων του συνόλου μιας Στρατιάς, για την διεξαγωγή μιας επιχείρησης και προσδιορίζει τον γενικό τρόπο, ή τη μορφή με την οποία μπορούν τα διάφορα στρατεύματα, να εμπλακούν στην μάχη. Η εξελικτική πορεία των διαφόρων διατάξεων της Στρατιάς χρονικά, έδωσε το συμπέρασμα ότι στα τμήματα της, πρέπει να υπάρχουν αναλογικά όλα τα όπλα, ώστε να αποκτήσει ελευθερία ενεργείας, ευκινησία και δυνατότητα εκτέλεσης της αποστολής της, αυτοδύναμα. Για το τελικό τρόπο κατάτμησης των δυνάμεων μας, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ένας Αρχιστράτηγος αδυνατεί να διοικήσει μια πληθώρα στρατευμάτων, χωρίς ενδιάμεσα κλιμάκια Διοικήσεως. Η καλύτερη περίπτωση είναι η ύπαρξη λιγότερων κλιμακίων Διοικήσεως, για αποφυγή παρερμηνειών στη διαβίβαση διαταγών. Πρόκειται όμως περί αναγκαίου κακού, που δεν μπορούμε να αποφύγουμε. Ειδικότερα τώρα εντός των διαφόρων τμημάτων και Σω­μάτων Στρατού, απαιτείται επιμέρους κατάτμηση σε τμήματα εμπροσθοφυλακής, οπισθοφυλακής, κυρίως σώματος και εφεδρείας.

Εμπροσθοφυλακές Πλαγιοφυλακές

Η χρησιμοποίηση εμπροσθοφυλακών πλαγιοφυλακών και καλυπτικών τμημάτων, προσδίδει στον όγκο των στρατευμάτων της Στρατιάς τον αναγκαίο χρόνο και χώρο, για τη λήψη της περαιτέρω διατάξεως της, ή ακόμα δίδει χρόνο για συγκέντρωση πληροφοριών περί εχθρού.

Τα προκεχωρημένα τμήματα έχουν σαν αποστολή την επιτήρηση του εχθρού, την παροχή αναγκαίου χρόνου και χώρου στο κύριο σώμα, την επιβράδυνση του εχθρού ή τον εξαναγκασμό του, σε πρόωρη ανάπτυξη. Λόγω της αποστάσεως που έχουν από το κύριο σώμα, της συνθέσεως, αλλά και της δυνατότητας αμοιβαίας υποστήριξης τους, δεν υπάρχει συνήθως κίνδυνος υποστήριξης. Η διάρκεια αντίστασης καλυπτικών τμημάτων κατά την σύμπτυξη, εξαρτάται από τη δύναμη, τη θέση τους, το έδαφος, το μήκος της γραμμής συμπτύξεως και την υποστήριξη της Στρατιάς που ανήκουν. Σημασία στο τρόπο ενεργείας τους έχει να μην υποστούν υπέρμετρες απώλειες ή κατάστροφές, λόγω σοβαρής εμπλοκής τους με ισχυρότερο εχθρό.

Η Διατροφή Στρατευμάτων στον Πόλεμο

Υπάρχουν διάφοροι μέθοδοι για την τροφοδοσία των στρατευμάτων σε εκστρατεία. Η χρήση αποθεμάτων τροφίμων από αγορές ή επιτάξεις, η εξεύρεση και συμπλήρωση βασικών φόρτων από επιτόπιους πόρους, αποτελούν μεθόδους ανεφοδιασμού στρατευμάτων σε εκστρατεία. Η υλοποίηση τέτοιων μεθόδων εξαρτάται από το έδαφος της χώρας στο οποίο θα βρεθεί μια Μονάδα, τις συγκοινωνίες, την ύπαρξη ή όχι κατοικημένων τόπων, με αντίστοιχα αποθέματα στις γραμμές συγκοινωνιών και τη δύναμη της Μονάδας, ή των Μονάδων που θα δράσουν στην περιοχή. Σε μια μεγάλη εκστρατεία μακριά από βάσεις ανεφοδιασμού, από όπου εκκινεί η όλη επιχείρηση, η οργάνωση ενός τέλειου συστήματος τροφοδοσίας στρατευμάτων, είναι απαραίτητη και μπορεί να οργανωθεί με:

1. Επιτάξεις, εισφορές, η απαίτηση δια της βίας εφοδίων και υλικών.

2. Συνεργασία με τις τοπικές αρχές υπό προϋποθέσεις

3. Αγορά «τοις μετρητοίς».

4. Εφοδιασμό από αποθήκες που θα δημιουργηθούν, ή υπάρχουν στη χώρα.

Το πρόβλημα σε τέτοιες επιχειρήσεις ασφαλώς έγκειται στην επιμήκυνση των γραμμών συγκοινωνιών, στη δυνατότητα συνεργασίας των κατοίκων, στην ύπαρξη ή όχι πόρων, καθώς και στη δυνατότητα της περιοχής χρονικά, να παρέχει τα αναγκαία εφόδια.

Η Βάση Επιχειρήσεων

Είναι περιοχή συνήθως επί εθνικού εδάφους, όπου υπάρχουν εφόδια και αποθήκες. Από εκεί μπορούν να τροφοδοτούνται οι δυνάμεις μας, ενώ είναι δυνατό να εκλεγεί και επί εχθρικού εδάφους. Στη βάση επιχειρήσεων υπάρχουν συνήθως τρία στοιχεία, δηλαδή το έδαφος της χώρας που βρίσκεται αμέσως πίσω, οι περιοχές των αποθηκών και ο χώρος απ’ όπου έρχονται τα εφόδια. Στην περιοχή αυτή, θα πρέπει να υπάρχουν τα απαραίτητα εφόδια, υλικά, ανθρώπινο δυναμικό ενισχύσεων αναπληρώσεων και πυρομαχικά, ενώ θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ασφαλείας, για αιφνιδιαστικές εχθρικές επιθέσεις. Οι οδοί από και προς τη βάση επιχειρήσεων, αποτελούν τις αναγκαίες αρτηρίες για τη συντήρηση των στρατευμάτων και δεν θα πρέπει ποτέ να διακόπτονται, διότι επιδρούν σοβαρότατα στην εκτέλεση της αποστολής.

Το Έδαφος

Το έδαφος ενδιαφέρει κυρίως την τακτική, διότι αντιτάσσει εμπόδια στην κίνηση και παρεμποδίζει την παρατήρηση ή την αποτελεσματικότητα των πυρών. Επειδή σπάνια υπάρχει έδαφος ακάλυπτο και χωρίς εμπόδια, τα στρατεύματα θα πρέπει να είναι σε θέση να ενεργούν σε εδάφη με κωλύματα και καλλιέργειες ή αντίστοιχα χωρίς κατάλληλη φυσική διαμόρφωση. Το είδος του εδάφους (πεδινό η ορεινό) και τα χαρακτηριστικά του, επιδρούν στον ελιγμό, την διάταξη και τις κινήσεις των στρατευμάτων. Σε διακεκομμένο έδαφος πρέπει να αφήνουμε μεγαλύτερη ελευθερία Διοικήσεως (δράση άτακτων), ενώ τελείως αντίθετα ενεργούμε σε πεδινό χώρο. Πάντοτε όμως, λαμβάνουμε υπόψη τα προβλήματα που μπορούν να δημιουργηθούν και τα οποία συνοπτικά είναι τα εξής:

1. Μείωση αποτελεσμάτων δυνατοτήτων Π Β σε δασωμένη περιοχή (μείωση παρατηρήσεως).

2. Πολυάριθμα φυσικά εμπόδια και καλυμμένα σημεία, μας εκθέτουν σε τυχόν αιφνιδιαστικές εχθρικές επιθέσεις.

3. Τα ακάλυπτα αντερείσματα ορεινών περιοχών, επαυξάνουν τα αποτελέσματα των πυρών.

4. Πολυάριθμο ιππικό, είναι τελείως άχρηστο σε διακεκομμένο η δασώδες έδαφος, ενώ το πεζικό επαυξάνει την υπεροχή του σε δύσβατο έδαφος. Κατά την εκλογή των διαφόρων εδαφών που θα χρησιμοποιηθούν για την εκτέλεση της αποστολής, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, την ανεύρεση τοποθεσίας που δεσπόζει δηλαδή το «κλειδί» της τοποθεσίας.

Τα πλεονεκτήματα γενικά μιας τέτοιας περιοχής είναι:

• Τακτικά πλεονεκτήματα του εδάφους.

• Καλύτερη προστασία η ύπαρξη προσβάσεων ιδιαίτερης σημασίας

• Ευρύτερη γραμμή παρατηρήσεως και δυνατότητα εκτέλεσης αποτελεσματικών πυρών.

Τα πλεονεκτήματα αυτά επαυξάνονται εφόσον υπάρχουν, ή μπορούν να συνδυασθούν με φυσικά εμπόδια (ποταμοί, λίμνες κτλ), αλλά τελικά, μόνο ο αγώνας θα δώσει την τελική σημασία και αξία σ»αυτή την τοποθεσία, για καταστροφή του εχθρού.

Η ΑΜΥΝΑ ( Βιβλίο VI)

Ο όρος άμυνα υποδηλώνει, την φίλια αντίδραση στην εχθρική κρούση, με ειδικότερα χαρακτηριστικά την αναμονή του εχθρού και την αντίσταση. Αναλύοντας την έννοια αυτή, δεν θα πρέπει να εννοούμε ότι αφήνουμε την πρωτοβουλία στον εχθρό, αλλά ότι αναμένουμε τη δημιουργία ευνοϊκότερων συνθηκών, για να περάσουμε στην αντεπίθεση. Η άμυνα επομένως δεν είναι απλή ασπίδα, αλλά όπλο εξίσου κατάλληλο, τόσο για αντεπίθεση, όσο και για αντίσταση.

Σκοπός της άμυνας είναι η προστασία, ενώ της επίθεσης η κατάκτηση. Μερικά από τα πλεονεκτήματα της, είναι η ευκολία της διατήρησης εδάφους, η εκμετάλλευση τυχόν σφαλμάτων του επιτιθέμενου, και η μικρότερη δαπάνη προσπαθειών και μέσων. «..Συνεπώς θεωρητικά η άμυνα είναι ισχυρότερη μορφή αγώνα από την επίθεση. Εάν η επίθεση ήταν ισχυρότερη μορφή θα ήταν ανόητο να χρησιμοποιείται η άμυνα. Πρακτικά όμως αυτό είναι αδύνατο, για ένα όχι αρκούντως ισχυρό Στρατό, ο οποίος θα πρέπει να επωφεληθεί από τα πλεονεκτήματα της ισχυρότερης μορφής του αγώνα, εφόσον θέτει ουσιαστικά μικρότερο σκοπό».

Μέσα Επίθεσης · Άμυνας

Οι αμοιβαίες σχέσεις επίθεσης και άμυνας στη Στρατηγική, προϋποθέτουν συνθήκες για την εξασφάλιση επιτυχούς αποτελέσματος, στο σύνολο. Η Στρατηγική επιτυχία, συνίσταται κατ’ αρχήν στην προπαρασκευή της νίκης στο τακτικό πεδίο της μάχης, ενώ η εκμετάλλευση της γίνεται με εκπλήρωση του αντικειμενικού σκοπού και γνώμονα τις εξής αρχές:

1. Χρήση Πλεονεκτημάτων Εδάφους: Ο αμυνόμενος προστατεύεται από το έδαφος, ενώ ο επιτιθέμενος το χρησιμοποιεί για προσέγγιση και αιφνιδιασμό.

2. Αιφνιδιασμός: Είναι το αποτελεσματικότερο μέσο Στρατηγικής εφόσον μπορέσουμε χρονικά, να παρατάξουμε συνολικά περισσότερες δυνάμεις στο συγκεκριμένο σημείο, μεταβάλλοντας την αντίστοιχη ισορροπία υπέρ ημών, ιδίως κατά την επίθεση.

3. Επίθεση σε συνδυασμό με πολλές πλευρικές ενέργειες. Στη Στρατηγική δεν πρόκειται ο εχθρός να τεθεί μεταξύ δύο πυρών όπως στο τακτικό πεδίο, έτσι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε, είναι η υπερκέραση και αποκοπή των γραμμών επικοινωνιών του, με την χρήση ελιγμών.

4. Βοήθεια από τους Κατοίκους της Περιοχής: Η κινητοποίηση φίλιων πληθυσμών, η εθνική εξέγερση φιλικών πληθυσμών, αποτελεί σημείο ιδιαίτερης σημασίας, διότι έτσι αποφεύγονται τριβές.

5. Χρήση φυσικά οχυρών θέσεων, ιδιαίτερα όταν θέλουμε να προστατεύσουμε τις γραμμές συγκοινωνιών.

6. Χρήση Φυσικών και Ηθικών Δυνάμεων

Οι δυνάμεις αυτές επηρεάζουν ιδιαίτερα τον αμυνόμενο επί εθνικού εδάφους, ενώ εξασθενίζουν στο εχθρικό. Είναι όμως σίγουρο ότι το ίδιο μειονέκτημα ή αντίστοιχα πλεονέκτημα, έχει και ο επιτιθέμενος, διότι συνήθως μεγάλες ηθικές δυνάμεις διογκώνουν το συναίσθημα της βίας και στους δύο αντιπάλους. Ταυτόχρονα το συναίσθημα του θάρρους που υπάρχει συνήθως στον επιτιθέμενο, συγχέεται ταχύτατα με το συναίσθημα της νίκης ή ήττας αντίστοιχα.

Ο Χαρακτήρας της Στρατηγικής Άμυνας

Εφόσον αποκρουσθεί η εχθρική επίθεση και αποκτηθεί πλεονέκτημα έναντι του εχθρού, θα πρέπει να σχεδιασθεί η ανταπόδοση του πλήγματος. Ο αμυνόμενος που δεν έχει προσανατολίσει από την αρχή τις δυνάμεις του κατ’ αυτό τον τρόπο, είναι σίγουρο ότι δεν κατανόησε την υπεροχή της αμυντικής στάσης. Από την άλλη πλευρά, οφείλει να προπαρασκευάζεται για να αντιμετωπίσει τον επιτιθέμενο, ο οποίος πρέπει να χρησιμοποιήσει τη μυστικότητα για να προλάβει τον αμυνόμενο χωρίς προπαρασκευή. Η ταχύτητα εμφάνισης στο πεδίο της μάχης, το στοιχείο το ετοιμότητας των δύο αντι­πάλων και το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, ιδιαίτερα του επιτιθέμενου, θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις, για την επιβολή της άμυνας ή όχι. Η πρωτοβουλία βέβαια ανήκει στον επιτιθέμενο, γΓ αυτό ο αμυνόμενος θα πρέπει να οπλιστεί με ψυχραιμία και θάρρος, και παράλληλα να έχει πραγματοποιήσει την αναγκαία προετοιμασία λαού και Στρατού, για να περιορισθούν τα πλεονεκτήματα της επιθετικής μορφής του αγώνα.

Επίδραση Μεταξύ Άμυνας και Επίθεσης

Ο αμυνόμενος γενικά, θέτει τους πρώτους όρους για τη μάχη λόγω της φύσεως του αγώνα, αν και ο επιτιθέμενος διατηρεί την πρωτοβουλία των κινήσεων. Τούτο θα πρέπει να ληφθεί σαν γενικό συμπέρασμα και όχι ειδικότερα σε μεμονωμένες περιπτώσεις.

Στην ουσία δηλαδή ο επιτιθέμενος, μέχρι την ανεύρεση του τρόπου ενέργειας, ή της τοποθεσίας άμυνας του αμυνόμενου, είναι υποχρεωμένος απλώς να μετακινεί τις δυνάμεις και τα μέσα του, προς το πεδίο της μάχης. Ο αμυνόμενος συνεπώς, πρέπει να καθορίσει τρόπο ενεργείας σε συνδυασμό με την χώρα που θα προστατεύσει, λαμβάνοντας υπόψη τις δυνατότητες του επιτιθέμενου. Η αναμονή του αμυνομένου αποτελεί σχετική κατάσταση, πριν την έναρξη των επιχειρήσεων, μεταπίπτοντας σε δράση μετά την επίθεση, όπως στην πραγματικότητα είναι ο πόλεμος. Η αναμονή αποτελεί μέρος της αμυντικής ενέργειας, η δε αντεπίθεση αποτελεί μέρος της αντίδρασης του αμυνόμενου και δεν πρέπει να διαχωρίζεται από την άμυνα. Η ενέργεια αυτή λαμβάνει τόση έκταση, όση απαιτείται για την εκπλήρωση των σκοπών της άμυνας, ενώ οι μέθοδοι της άμυνας για την εκπλήρωση της αποστολής, είναι:

1. Προσβολή του εχθρού, αμέσως μόλις εισβάλει στο φίλιο έδαφος.

2. Παράταξη επί των συνόρων, αναμονή του εχθρού και επίθεση μόλις εμφανισθεί.

3. Παράταξη σε μία τοποθεσία και αναμονή για εκδήλωση της εχθρικής επίθεσης.

4. Σύμπτυξη βραδύτατα στο εσωτερικό, με παράλληλη οργάνωση εδαφικών ερεισμάτων, για απασχόληση δυνάμεων του εχθρού και καταπόνηση ή κατατριβή του, κατά το μήκος των γραμμών συγκοινωνιών.

Όποια από τις παραπάνω μεθόδους και να ακολουθήσουμε, είναι σίγουρο ότι ο εχθρός υπόκειται σε φθορά, ή προοδευτική αύξηση απωλειών, ενώ αντίθετα οι φίλιες απώλειες εξισορροπούνται, με την άντληση των πλεονεκτημάτων που συνεπάγεται η μέθοδος της αντίστασης. Σε περίπτωση παρατεταμένης σύμπτυξης του αμυνομένου, θα πρέπει να βρεθεί ή να καθοριστεί επακριβώς ο χρόνος αντίδρασης, όταν βέβαια αποκτηθούν ευνοϊκές συνθήκες, σε συνδυασμό με κατάλληλους ελιγμούς.

Η Αμυντική Μάχη

Η διεξαγωγή της άμυνας, έχει σαν βασικό στοιχείο την αναμονή για απόκτηση πλεονεκτημάτων από την αντεπίθεση. Ο αμυντικός ελιγμός όμως, θα στηριχθεί ευρύτερα στη προετοιμασία των στρατευμάτων, τη προπαρασκευή των εδαφών, την κατασκευή ισχυρών θέσεων, τη διάνοιξη ή διευθέτηση δρομολογίων, την τάξη του Πυροβολικού, την οχύρωση κατοικημένων τόπων, την παραλλαγή και κάλυψη εφεδρειών, ή γενικά στρατευμάτων, καθώς και τη χρήση κωλυμάτων (εμποδίων-τάφρων). Στοιχεία σοβαρά επίσης στην άμυνα, είναι η διάταξη σε βάθος από τη Μεραρχία μέχρι το Τάγμα, ενώ σε καμία περίπτωση ο αμυνόμενος, δεν θα πρέπει να θεωρήσει τα πλευρά του αδιάσπαστα. Ο περιορισμός του αμυνομένου από τη δυνατότητα σύμπτυξης, λόγω εμπλοκής μεγάλων δυνάμεων στη μάχη, προϋποθέτει και την ανάληψη κάποιου βαθμού κινδύνου. Αυτό όμως δεν θα πρέπει να μας εκτρέπει από το κύριο έργο, δηλαδή την αντεπίθεση με ταυτόχρονη προσπάθεια υπερκέρασης του εχθρού, διότι έτσι θα κατατμηθούν ή θα καταστραφούν μεγάλες εχθρικές δυνάμεις.

Η στρατιωτική ιστορία βεβαίως, δεν έχει να επιδείξει νίκες προερχόμενες από την άμυνα. Αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη ότι ο αμυνόμενος, δεν είναι σε θέση να εκμεταλλευθεί τη νίκη και έτσι περιορίζεται στην απομάκρυνση του κινδύνου για να σωθεί η τιμή των όπλων. «… Ετσι έγινε αξίωμα οι αμυντικές μάχες να περιορίζονται στη πράξη στην απομάκρυνση του εχθρού και να μη αποβλέπουν στη καταστροφή του…».

Η ΕΠΙΘΕΣΗ (Βιβλίο VII)

Η άμυνα από τη φύση της έχει ασθενή και ισχυρά σημεία τα οποία μπορεί να αντιμετωπιστούν, αλλά με βαρύ αντίτιμο. Στη πραγματικότητα κάθε αμυντικό μέτρο προκαλεί ανάλογη αντίδραση του επιτιθέμενου, ενώ ουσιαστικά και οι δύο μορφές αγώνα, έχουν πολλά κοινά σημεία. Η ολοκληρωμένη μορφή της άμυνας που περιλαμβάνει και την αντεπίθεση, έχει κοινά σημεία με την επίθεση, ενώ είναι γνωστό, ότι κατά την εκδήλωση μίας επιθετικής ενέργειας, υπάρχουν παράγοντες σχετικοί με την άμυνα, που πρέπει να ληφθούν υπόψη, όπως:

1. Η ανάπαυση των στρατευμάτων.

2. Η κάλυψη του χώρου που αφήνουμε πίσω.

3. Η τυχόν εναλλαγή των επιθετικών και αμυντικών επιχειρήσεων από πλευράς

4. Τυχόν χρήση από τον αμυνόμενο μεθόδου φθοράς με επιβράδυνση.

Ο αμυνόμενος πρέπει να εκμεταλλευθεί τυχόν ενέργειες αμυντικού χαρακτήρα του επιτιθέμενου, με ανάλογη δράση, ενώ θα πρέπει να λάβει υπόψη του, ότι σκοπός του επιτιθέμενου είναι η κατάκτηση μέρους ή του συνόλου μίας περιοχής. Συνεπώς η επίθεση θα πρέπει να ακολουθείται από μια άμυνα, για διατήρηση των κεκτημένων.

Το τελικό αποτέλεσμα όμως, θα προκύψει από τη συγκριτική σχέση της φίλιας μαχητικής ισχύος, προς την αντίστοιχη εχθρική. Κατά τη διεξαγωγή του επιθετικού αγώνα η ορμή του επιτιθέμενου φθίνει και θα πρέπει για τη μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων της, να εκμεταλλεύεται κάθε σφάλμα του αμυνομένου. Ταυτόχρονα για την διατήρηση του εδάφους που θα καταλάβουμε, πρέπει να προβλεφθούν αντίστοιχες δυνάμεις κατοχής, μέχρι την υπογραφή της ειρήνης που σπάνια υπάρχουν. Έτσι η επίθεση μετατρέπεται σε αμυντική στάση. Αυτό είναι και το πλέον σημαντικό σημείο, που ονομάζεται «κρίσιμο σημείο» της επίθεσης. Για να υπερκαλύψουμε αυτό τον αρνητικό παράγοντα, αλλά και για την εκπλήρωση του αντικειμενικού μας σκοπού θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι υπάρ­χουν οι εξής δυνατότητες:

1. Καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων, σε όση έκταση απαιτείται, για εκπλήρωση του αντικειμενικού μας σκοπού.

2. Καταστροφή μέρους της εχθρικής δύναμης, ή να θέσουμε αντικειμενικό μας σκοπό, τη διαφύλαξη των δικών μας δυνάμεων.

3. Διασφάλιση των δικών μας δυνάμεων, με παράλληλη προσπάθεια δημιουργίας ευνοϊκών συνθηκών, για καταστροφή του εχθρού αμέσως ή εμμέσως.

ΤΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ

Λαμβάνοντας υπόψη ότι το κύριος σκοπός του πολέμου είναι η ήττα του εχθρού και ότι αυτό επιτυγχάνεται μέσα από μία καλά σχεδιασμένη ενέργεια, θα πρέπει να κατανοήσουμε εύκολα τη σημασία του πολεμικού σχεδίου. Ταυτόχρονα η πολεμική δράση, θα πρέπει να πραγματοποιείται με βάση την αρχή της λιτότητας ή της απλότητας. Στην πράξη, η θεωρία αλλά και η πνευματική εργασία δεν μπορούν να δώσουν περιχαρακωμένες λύσεις, ή αξιώματα για τη λύση του θέματος. Ολα προκύπτουν μετά από θετική σκέψη για να καταλήξουμε σε λογικά συμπεράσματα.

Μέγεθος των Προσπαθειών στο Πόλεμο

Είναι γνωστό ότι οι καταβαλλόμενες προσπάθειες στο πόλεμο φθάνουν στο ανώτερο σημείο όταν επιχειρείται να καταβληθεί ο αντίπαλος και να επιτευχθεί ο σκοπός που τέθηκε, παράλληλα η στρατιωτική δύναμη που θα χρησιμοποιηθεί, είναι ανάλογη πάντοτε με τις αντίστοιχες πολιτικές επιδιώξεις και στηρίζεται στις πληροφορίες για τον εχθρό, όχι κατά ανάγκη μόνο για τις στρατιωτικές. Ιδιαίτερη χρησιμότητα έχουν πληροφορίες για την εχθρική κυβέρνηση, το χαρακτήρα του λαού η τις ικανότητές του, τις σχέσεις του αντιπάλου με άλλα κράτη, καθώς και τον αντίκτυπο που θα έχει γενικά ο πόλεμος. Η πολεμική σύρραξη αποτελεί τεράστιο και άλυτο πολλές φορές πρόβλημα, που δεν διασαφηνίζεται με μία απλή αλγεβρική μελέτη, διότι κατά τη διεξαγωγή της, ο κίνδυνος μειώνει τη δραστηριότητα του ανθρώπινου πνεύματος, στο συνήθη άνθρωπο.

Η εξέλιξη της ιστορίας των διαφόρων στρατών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ήταν ραγδαία. Στην αρχή οι πόλεμοι απέκλειαν τις μάζες και τον όχλο με εξαίρεση την Ρώμη και τον Μέγα Αλέξανδρο ο οποίος επικεφαλής ενός άριστα οργανωμένου στρατού κατέκτησε αρκετά ασιατικά κράτη. Στη συνέχεια εμφανίζονται τα φεουδαρχικά κράτη του μεσαίωνα με ιδιωτικούς κυβερνητικούς στρατούς, ή και μισθοφορικούς για την εποχή του Λουδοβίκου του ΙΔ’. Στην εποχή του η κυβέρνηση απομακρυνόταν από το λαό, θεωρούσε τον εαυτό της σαν κράτος, ενώ ο πόλεμος ήταν ευθύνη της κυβέρνησης εμπεριέχοντας πολλές φορές και διπλωματικές μεθόδους για την αποτροπή του. Ο ερχομός της γαλλικής επανάστασης έδωσε άλλη τροπή στα πράγματα, εισάγοντας και πάλι τη συμμετοχή ολόκληρου του έθνους αιφνιδιάζοντας όλα τα κράτη της εποχής. Ετσι σιγά σιγά, άρχισε η συμμετοχή ολόκληρης της κρατικής μηχανής και των υπολοίπων Ευρωπαϊκών κρατών για να μπορέσει να αντιμετωπισθεί ο Ναπολέων. Κατ’ ακολουθία σήμερα ο πόλεμος έχει τη βάση του στις εθνικές μάζες και χρησιμοποιείται ανάλογα με τα συμπεράσματα, που έχουν ήδη εξαχθεί.

Σκοπός του Πολέμου είναι η Καταστροφή του Εχθρού

Η ιστορία στο παρελθόν έχει αποδείξει, ότι η κατάκτηση εδάφους μίας ξένης χώρας χωρίς ταυτόχρονη καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων, δεν προϋποθέτει και την αναγκαία μείωση των εχθρικών δυνατοτήτων, για συνέχιση του πολέμου. Άλλες φορές μπορεί όμως να συμβεί το τελείως αντίθετο, ή μία μέση κατάσταση, ή και τα δυο. Στην ουσία καταδεικνύεται ένα κέντρο βάρους ισχύος, δυνάμεων, μέσων και δυνατοτήτων γενικά του εχθρού, το οποίο εφόσον υπερπηδηθεί θα υπάρξουν ευνοϊκές εξελίξεις για τους φίλιους. Αυτό το κέντρο βάρους μπορεί να αλλάζει από χώρα σε χώρα, από λαό σε λαό ή για την ίδια χώρα με διαφορετικό στρατό και ηγέτες «..Σε κράτη που σπαράσσονται από εσωτερικές έριδες το κέντρο βάρους βρίσκεται στην πρωτεύουσα σε μικρά κράτη εξαρτώμενα από ισχυρότερα στο στρατό που τα υποστηρίζει και τους συμμάχους, ενώ σε ένοπλο λαό, στο πρόσωπο του ηγέτη και την κοινή γνώμη .. Έτσι τα πλήγματα θα πρέπει να κατευθύνονται στο να χάσει την ισορροπία του ο αντίπαλος και να μη δοθεί χρόνος να την αποκτήσει πάλι, δηλαδή τα πλήγματα θα πρέπει να είναι συνολικά και όχι μερικά …» Ταυτόχρονα θα πρέπει να αναζητείται ο πυρήνας της εχθρικής δύναμης, η να τοποθετούνται οι παρακάτω στόχοι που επιφέρουν ουσιώδες αποτέλεσμα:

1. Καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων.

2. Αποτελεσματικό πλήγμα εναντίον του κυριοτέρου συμμάχου του εχθρού και κατάληψη της εχθρικής πρωτεύουσας.

Σε κάθε περίπτωση οι δικές μας δυνάμεις, θα πρέπει να είναι ικανές να επιτύχουν αποφασιστική νίκη και να υποστούν τις ανάλογες απώλειες για την επιτυχία, ή τουλάχιστον οι ενέργειές τους, να μη προκαλέσουν νέους εχθρούς, μέχρι να ισχυροποιηθούν οι φίλιοι. Η καταστροφή του κέντρου βάρους του εχθρού για να επιτευχθεί απαιτεί συγκεκριμένο χρονικά έργο. Εάν όμως διατεθεί περισσότερος χρόνος για την επιθετική ενέργεια, θα αποβεί σε βάρος μας και υπέρ του αμυνομένου. Σ’ αυτή τη περίπτωση, ο αντικειμενικός σκοπός, θα πρέπει να μεταβληθεί ως εξής:

1. Κατάληψη εχθρικών οχυρών θέσεων.

2. Συγκέντρωση απαραίτητων εφοδίων.

3. Οργάνωση σημείων ιδιαίτερης σημασίας (αποθήκες πυρομαχικών, γέφυρες, τοποθεσίες).

4. Ανάπαυση στρατευμάτων και αναμονή ενισχύσεων.

Ο εχθρός είναι σίγουρο ότι θα αντιδράσει με ανάλογο τρόπο, γι’ αυτό με τη φύση του επιθετικού πολέμου δεν θα πρέπει να συνδυάζεται καμία ανάπαυλα η διακοπή του αγώνα, διότι ο χρό­νος δεν λειτουργεί επ’ ωφελεία του επιτιθεμένου. Γι αυτό στη περίπτωση που δεν είμαστε ικανοί να καταβάλλουμε πλήρως τον αντίπαλο, θα πρέπει να θέσουμε τους παρακάτω δύο αντικειμενικούς σκοπούς:

1. Κατάληψη μέρους του εχθρικού εδάφους.

2. Άμυνα στο φίλιο έδαφος και αναμονή ευνοϊκότερων συνθηκών.

Η εκμετάλλευση κάποιας ευνοϊκής κατάστασης παρούσας στιγμής, είναι αυτονόητη, ιδίως όταν το μέλλον προβλέπεται ευνοϊκό. Ακόμη και ένα μικρό κράτος όταν απειλείται ή δεν μπορεί να αποφύγει τον πόλεμο, οφείλει να επιτεθεί για εξασφάλιση πλεονεκτημάτων χρήσιμων στο μέλλον, πρίν η κατάσταση και ο χρόνος δημιουργήσουν ευνοϊκότερες συνθήκες για τον αντίπαλο. Σε περίπτωση που και αυτό δεν είναι δυνατό να συμβεί, θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί η άμυνα.

Η Επίδραση Πολιτικών Επιδιώξεων στο Σκοπό του Πολέμου

Είναι συνηθισμένο σήμερα μεταξύ των κρατών, σε στρατιωτικό επίπεδο, να δημιουργούνται συμμαχίες. Σε αυτές συνήθως οι σύμμαχοι προσφέρουν δυνάμεις και μέσα, χωρίς κατ’ ανάγκη να συμμετέχουν στις έριδες άλλων κρατών. Τό αντίθετο συμβαίνει, όταν υπάρχει αμοιβαίο συμφέρον από ένα πόλεμο. Οι σύμμαχοι συνεισφέρουν σχεδόν ισοδύναμα αλλά τόσο όσο θα ήταν και το αναμενόμενο όφελός τους, πάντοτε βέβαια με την αναγκαία διπλωματική υποστήριξη. Όταν δεν υφίστανται οι αναγκαίες συμμαχίες ο πολιτικός λόγος ασκεί μεγάλη επίδραση, ενώ είναι γνωστό ότι ο πόλεμος προκαλείται μόνο με τις πολιτικές σχέσεις κρατών, κυβερνήσεων η λαών. Στο πόλεμο δεν διακόπτονται οι σχέσεις αλλά αντίθετα «..ο πόλεμος είναι μία συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Μετά την διακοπή των διπλωματικών σχέσεων αποτελεί ουσιαστικά μία άλλη διαμόρφωση των σκέψεων, με ιδιαίτερη γλώσσα και λογική χωρίς να διαχωρίζεται ποτέ από την πολιτική. Η δύναμη του εχθρού, οι σύμμαχοι και ο χαρακτήρας των κυβερνήσεων, συνδέονται με τη διεξαγωγή του πολέμου και είναι δύσκολος ο διαχωρισμός τους. Ταυτόχρονα δεν επιτρέπεται να υπάρχουν διαφορετικές θέσεις σκέψης για δράση, δηλαδή μια πολιτική και μία στρατιωτική. Απαντώντας στο ερώτημα ποιά από τις δύο αρχές θα πρέπει να προεξάρχει στη πολεμική σύγκρουση, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι ο πόλεμος είναι όργανο της πολιτικής «..Η υπαγωγή της πολιτικής άποψης στη στρατιωτική, θα ήταν παράλογη διότι η πολιτική γέννησε τον πόλεμο. Η πολιτική είναι ο ιθύνων νους, ενώ ο πόλεμος το όργανό της και όχι το αντίστροφο. Ετσι η υπαγωγή της στρατιωτικής άποψης στην πολιτική είναι η μόνη δυνατή λύση..». Για τη σχεδίαση των πολεμικών σχεδίων μπορούν να ακολουθηθούν δύο μέθοδοι:

1. Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί να παράσχουν συμβουλές στη κυβέρνηση, για εκπόνηση ενός καθαρώς στρατιωτικού σχεδίου πολέμου.

2. Να εκχωρηθούν όλα τα μέσα μίας χώρας στον αρχιστράτηγο, για εκπόνηση καθαρώς στρατιωτικού σχεδίου.

Η πείρα όμως και η σύγχρονη πολεμική τέχνη, καθορίζει ότι οι κύριες κατευθύνσεις πρέπει να δίνονται από την κυβέρνηση και ότι τα κύρια σχέδια που είναι αναγκαία για τον πόλεμο, θα πρέπει να συσχετίζονται με την πολιτική. Εάν είναι ορθή η πολιτική, θα επηρεάσει ευμενώς τον πόλεμο, αλλιώς ο σκοπός του πολέμου θα αποτύχει. Ταυτόχρονα η πολιτική θα πρέπει να απαιτεί συγ­κεκριμένους στόχους, προσαρμοσμένους στη φύση των διατιθέμενων μέσων των στρατιωτικών δυνάμεων μιας χώρας και όχι σε παράλογες απαιτήσεις. Για να γίνει αυτό, δεν απαιτείται γνώση των θεμάτων του πολέμου από τον ηγεμόνα, αλλά η οποιαδήποτε σχετική απόφαση του, να προκύπτει από τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, που θα πρέπει να είναι «…ευρεία γνώση, αντίληψη, διαυγής νους και ισχυρός χαρακτήρας. Η γνώση των θεμάτων του πολέμου, θα γίνει με άλλους τρόπους’ δηλαδή με σωστούς συμβούλους….»

«Εφόσον ο πόλεμος πρέπει να ανταποκρίνεται απόλυτα στους σκοπούς της πολιτικής και η πολιτική να είναι ανάλογη των διατιθέμενων μέσων, μόνο ένας τρόπος υπάρχει στη περίπτωση που στρατιωτικός και πολιτικός άνδρας δεν συνδυάζονται στο αυτό πρόσωπο. Να μετέχει ο Αρχηγός του Στρατού στην κυβέρνηση, ώστε να δύναται να λάβει μέρος σε κρίσιμες αποφάσεις..»

Θεωρείται επίσης επικίνδυνο να επηρεάζει η κυβέρνηση και άλλους πλην του Αρχιστρατήγου. Επίσης είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι ορθή εκτίμηση της πολιτικής περί των μελλόντων να συμβούν σε μία χώρα που συνορεύουμε, επηρεάζει αντίστοιχα ορθά η λάθος την πολεμική ενέργεια από την αρχή. «..Επομένως ουσιαστικές αλλαγές στη πολεμική τέχνη είναι αποτέλεσμα των αλλαγών και στη πολιτική..». ΓΓ αυτό οι δύο δραστηριότητες θα πρέπει να έχουν την αναγκαία συνοχή. «..Σε γενικές γραμμές θα μπορούσε στο τέλος να λεχθεί, ότι η διεύθυνση του πολέμου συμπίπτει με τη πολιτική που χρησιμοποιεί εναλλάξ την γραφίδα και το ξίφος, αλλά δεν παύει να σκέπτεται με βάση τους ίδιους νόμους…»

Επιθετικός Σκοπός του Πολέμου

Η Στρατηγική επίθεση με περιορισμένο σκοπό, που δεν αποβλέπει στην συγκέντρωση δυνάμεων τοπικά και χρονικά σε ένα σημείο, είναι αμφίβολο αν θα έχει επιτυχία. Ο κάθε στρατηγός δεν θα πρέπει να σχεδιάσει παντού επιθετική ενέργεια, αλλά τηρώντας αμυντική στάση σε περιορισμένου χαρακτήρα σκοπούς, να επιδιώξει χρονικά και τοπικά τη συγκέντρωση των περισσοτέρων δυνάμεων του, σε ένα σημείο στο οποίο να προσδώσει ιδιαίτερη σημασία, έστω και εάν θα ριψοκινδύνευε πολύ.

Αμυντικός Σκοπός του Πολέμου

Η αποτυχημένη εχθρική επίθεση είναι οπωσδήποτε βήμα προς τα πίσω, έστω και αν αυτή είχε μόνο απώλειες. Η απλή άμυνα που αποβλέπει σε διατήρηση του εδάφους θα πρέπει να διαχωριστεί από την άμυνα που αποβλέπει σε θετικό αντικειμενικό σκοπό, δηλαδή καταστροφή με αντεπίθεση. Στην απλή άμυνα για απλή διατήρηση του εδάφους θα πρέπει να αναζητηθούν στηρίγματα στην βοήθεια νέων συμμάχων, η αλλαγή πολιτικών συνθηκών. Είναι αυτονόητο ότι τα κέρδη στην άμυνα, προκύπτουν εφόσον στο σχέδιο περιληφθούν μικρές επιθετικές ενέργειες, για καταστροφή του εχθρού. Σε περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατό, αλλά και ούτε η συμπαγής άμυνα, τότε το καλύτερο μέσο για αποφυγή καταστροφής είναι σύμπτυξη και αναμονή ευνοϊκών συνθηκών. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι «.. Η μεγάλη θετική επιτυχία μόνο με θετικά μέτρα είναι επίτευκτη και όχι με απλή αναμονή του εχθρού..» ενώ το μεγάλο κέρδος επιτυγχάνεται αν ριψοκινδυνεύσουμε πολλά.

Σχέδιο για Καταστροφή του Εχθρού

Δύο είναι οι βασικές αρχές που διέπουν το σχέδιο του πολέμου και κατευθύνουν όλα τα υπόλοιπα:

• Ταχεία δράση, χωρίς καθυστέρηση ή άκαιρες παλινδρομήσεις.

• Ανεύρεση του «κέντρου βάρους» της εχθρικής διάταξης, υιοθέτηση μιας κυρίας ενέργειας και αναγνώριση όλων των υπόλοιπων σαν δευτερευουσών

Η δράση αυτή προϋποθέτει και την αναγκαία συγκέντρωση ενώ η ανεύρεση του «κέντρου βάρους» της εχθρικής διάταξης, εξαρτάται από τη σύνθεση του εχθρού μέσα στο θέατρο πολέμου.

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συμπεράσματα για το Έργο «Περί Πολέμου»

Εκείνο που πηγάζει αυτονόητα από τη συνολική μελέτη του έργου «Περί Πολέμου» και παραμένει σαν δίδαγμα στη σκέψη του στρατιωτικού μελετητή, είναι ότι παρά την όποια πρόοδο των οπλικών συστημάτων, ή την αλλαγή του τρόπου διεξαγωγής του πολέμου, η αξία των θεωριών που διατύπωσε σε ανύποπτο χρόνο ο Κλαούζεβιτς, παραμένει μέχρι σήμερα σχεδόν στο σύνολό της αναλλοίωτη. Πολλές από τις θέσεις του συγγραφέα έχουν άμεση σχέση με τους σύγχρονους στρατιωτικούς κανονισμούς. Μερικές από αυτές, εφόσον αντικατασταθούν λέξεις η εκφράσεις της εποχής του, μπορούν να βρουν εφαρμογή σαν θεωρίες ακόμη και σήμερα. Κλασσικό παράδειγμα μπορεί να αναζητηθεί στο κεφάλαιο που περιγράφεται η διεξαγωγή του αγώνα, ή η κατανομή των διαφόρων όπλων στη μάχη.

Η δομή του έργου αλλά και τα γεγονότα πάνω στα οποία στηρίχθηκε ο συγγραφέας για την ανάπτυξη της θεωρίας του, σχετίζονται με αντίστοιχα ιστορικά συμβάντα της εποχής, όπως η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι σε μικρό τμήμα του έργου, προκύπτουν επιφυλάξεις διότι ο Κλαούζεβιτς αναφέρεται σε μάχες που ο ίδιος δεν ήταν παρών, με αποτέλεσμα να αγνοεί βασικά στοιχεία πληροφοριών. Σε παρεμφερές συμπέρασμα με αυτή τη θέση, οδηγούμεθα και από την επιρροή που άσκησε στη σκέψη του ο απόλυτος πόλεμος που εφάρμοσε ο Βοναπάρτης. Το αποτέλεσμα φαίνεται σχεδόν σε όλα τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί, μέσα στα οποία πλανιέται η μορφή του μεγάλου ηττημένου του Βατερλό.

Συμπεράσματα για τις Θεωρίες του Κλαούζεβιτς

Η συγκριτική εξέταση των παραγόντων που λαμβάνει υπόψη του ο συγγραφέας, έχει κοινά στοιχεία το ηθικό αλλά και την πολιτική επιρροή, στη διεξαγωγή του πολέμου. Η θεωρία αυτή δεν άλλαξε και στη σημερινή πραγματικότητα, ενώ είναι σίγουρο ότι ο παράγοντας ηθικό λαμβάνεται σοβαρά υπόψη στη σύγκριση της μαχητικής ισχύος των αντιπάλων και ταυτόχρονα αποτελεί κανόνα σχεδόν σε όλες τις σημερινές μορφές του αγώνα.

Η υποταγή της στρατιωτικής άποψης στη πολιτική διότι η πολιτική «γέννησε τον πόλεμο» και η ύπαρξη ενιαίας θέσης ή σκοπού μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, αποτελούν σημεία που πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη.

Η θεωρία ότι ο πόλεμος θα πρέπει να κατευθύνεται από μία ανώτερη πνευματική ευφυία και όχι από ανθρώπους προικισμένους με μία ειδικότητα, σίγουρα βρίσκει εφαρμογή στη σύγχρονη αντίληψη Διοίκησης. Ταυτόχρονα δείχνει το δρόμο για το μέγεθος των προσπαθειών, που θα πρέπει να καταβάλουν τα σύγχρονα στελέχη, ώστε να βρεθούν σε ανώτερο πνευματικό επίπεδο και να καταστούν κοινωνοί της σύγχρονης στρατιωτικής διπλωματίας.

Ουσιαστική εφαρμογή στη θέση του συγγραφέα ότι μόνο οι γνωρίζοντες την πολεμική τέχνη μπορούν να εκφέρουν γνώμη για τη θεωρία του πολέμου, ή τα τακτικά σφάλματα στο πεδίο της μάχης, μπορεί να αναζητηθεί στη προσπάθεια συγγραφέων να ερευνήσουν τη θεωρία του. Παρά την όποια καλή διάθεση το σίγουρο είναι, ότι μόνο όσοι έχουν γνώση και αντίληψη στρατιωτικών όρων που αφορούν τουλάχιστον τη τακτική, μπορούν να κατανοήσουν τα βαθιά νοήματα των θεωριών του Κλαούζεβιτς.

Χωρίς να παραγνωρίζονται οι υπόλοιπες απόψεις του στο έργο του Περί Πολέμου, ιδιαίτερη σημασία προσλαμβάνουν οι παρακάτω θέσεις του, που αξίζει να σημειωθούν και να μελετηθούν ιδιαίτερα.

• Η έννοια του αιφνιδιασμού και του δόλου η οποία στο έργο Περί Πολέμου περικλείεται στη τοπική και χρονική υπεροχή έναντι του αντιπάλου, καθώς και στην επίδειξη υποκριτικής διάθεσης απέναντι στον εχθρό. Το αποτέλεσμα βέβαια είναι ο πανικός, η σύγχυση, η κατάλυση των οργανικών δεσμών και η επίδραση στην ψυχολογία του μαχητή.

• Η χρήση της μεθόδου στους μεγάλους βαθμούς της στρατιωτικής ιεραρχίας είναι απαγορευτική. Όσο ανερχόμαστε την κλίμακα των βαθμών, τόσο πρέπει να λαμβάνεται περισσότερο υπόψη η κριτική έρευνα και το ιστορικό παράδειγμα.

• Η χρήση των βασικών όπλων ελιγμού είναι ανάλογη με τη φύση του εδάφους, τις διατιθέμενες δυνάμεις, τα μέσα, την αναμενόμενη εχθρική αντίδραση και το χρόνο.

• Η τήρηση εφεδρείας σε όλα τα κλιμάκια είναι απαραίτητη, ενώ η κατάτμηση των δυνάμεων μας σε επίπεδο Μεραρχίας πρέπει να περιλαμβάνει το πολύ πέντε (5) Διοικήσεις.

• Σε επίπεδο Μεραρχίας, ΣΣ, Στρατιάς χρησιμοποιούνται συνήθως καλυπτικά τμήματα ενώ η κατάτμηση των διαφόρων στρατιωτικών τμημάτων στον αγώνα, περιλαμβάνει εμπροσθοφυλακές πλαγιοφυλακές, οπισθοφυλακές και κύριο σώμα.

• Τα μέσα για την επιτυχία της επίθεσης ή της άμυνας σχετίζονται με το έδαφος, τον αιφνιδιασμό, τις τυχόν πλευρικές ενέργειες, τη βοήθεια των κατοίκων της περιοχής και τις ηθικές δυνάμεις.

• Η κύρια ενέργεια θα πρέπει να σχεδιασθεί σε ένα σημείο του μετώπου, όπου θα συγκεντρωθούν περισσότερες δυνάμεις και μέσα, ενώ θα δοθεί ιδιαίτερο βάρος στην κύρια και αποφασιστική προσπάθεια.

• Η επέμβαση του Διοικητού στο πεδίο της μάχης πρέπει να γίνεται στο «κρίσιμο σημείο» του αγώνα, με το σύνολο των καλύτερων εφεδρειών, ενώ ταυτόχρονα θα πιέζει το «κέντρο βάρους» της εχθρικής διάταξης, ή θα αναζητεί το «κλειδί» της τοποθεσίας άμυνας του εχθρού.

Στον αναλυτή οπωσδήποτε κάνει εντύπωση, η θέση του, ότι η άμυνα είναι η «ισχυρότερη μορφή» του αγώνα εφόσον χρησιμοποιηθεί με τη «πλήρη μορφή της», δηλαδή και την αντεπίθεση. Το γεγονός δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, διότι οι περισσότερες μάχες στις οποίες έλαβε μέρος (π.χ .Βατερλό) κατέληξαν σε μεγαλειώδη για την άμυνα αποτελέσματα, ενώ ο δαίμονας της επίθεσης για την εποχή του Ναπολέων, τελικά ηττήθηκε σε αμυντική μάχη. Η βάση όμως αυτής της θεωρίας και η κυρίως χρήση του όρου «ισχυρότερη μορφή» του αγώνα, δεν σχετίζεται με το αποτέλεσμα που μπορεί να επιφέρει συνολικά στο θέατρο πολέμου, αλλά συνήθως στο τακτικό πεδίο της μάχης. Παράλληλα έχει άμεση σχέση με την εκτίμηση καταστάσεως και τη χρήση των διατιθέμενων δυνάμεων. Έτσι στο τελευταίο βιβλίο του διατυπώνει την άποψη ότι η άμυνα θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για εξοικονόμηση δυνάμεων υπέρ της κύριας προσπάθειας ή για την απόκτηση πλεονεκτημάτων. Τελικά θα καταλήξει στο συμπέρασμα, ότι εκεί που θα τοποθετήσουμε τη κύρια ενέργειά μας, δεν νοείται αμυντική στάση, αλλά επιθετική τακτική.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στο έργο του ο Κλαούζεβιτς, ακολουθώντας την Σωκρατική λογική και καταγράφοντας τα σημαντικότερα στρατιωτικά γεγονότα της εποχής του, αποδεικνύει κατά μεγάλο μέρος την αλήθεια της θεωρίας του. Η ουσία όμως της βασικής του σκέψης στη σημερινή πρακτική, έγκειται στην ανάγκη εξέτασης τυχόν μεταβολής ή τροποποίησης των ισχυόντων δογμάτων, στρατηγικής και τακτικής. Αυτό θα προκύψει μέσα από τη σπουδή σύγχρονων στρατιωτικών γεγονότων και την άντληση αντιστοίχων συμπερασμάτων, βασισμένων στους σκοπούς που θέτει κάθε φορά, η υπεύθυνη πολιτική ηγεσία της χώρας.

.

Το πείραμα του Μίλγκραμ: Μια φάρσα που ξεγυμνώνει το τέρας μέσα μας

 

Το πείραμα του Μίλγκραμ είναι ένα από τα πιο γνωστά αντιδεοντολογικά πειράματα της ψυχολογίας, ουσιαστικά μια «φάρσα» που ξεγύμνωσε την ανθρώπινη ψυχή.

Το 1961, ο είκοσι εφτάχρονος Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γέιλ, αποφάσισε να μελετήσει την υπακοή στην εξουσία. Είχαν περάσει λίγα μόνο χρόνια από τα φρικτά εγκλήματα των Ναζί και γινόταν μια προσπάθεια κατανόησης της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των SS, οι οποίοι είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια αμάχων. Η ευρέως αποδεκτή εξήγηση –πριν το πείραμα του Μίλγκραμ- ήταν η αυταρχική τευτονική διαπαιδαγώγηση και η καταπιεσμένη –κυρίως σεξουαλικά- παιδική ηλικία των Γερμανών.

Όμως ο Μίλγκραμ ήταν κοινωνικός ψυχολόγος και πίστευε ότι αυτού του είδους η υπακοή –που οδηγεί στο έγκλημα- δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο της προσωπικότητας, αλλά περισσότερο των πιεστικών συνθηκών. Και το απέδειξε κάνοντας τη «φάρσα» του.

Τα υποκείμενα του πειράματος ήταν εθελοντές, κυρίως φοιτητές, οι οποίοι καλούνταν έναντι αμοιβής να συμμετέχουν σε ένα ψυχολογικό πείραμα σχετικό με τη μνήμη.

Χώριζε τους φοιτητές σε ζεύγη και –μετά από μια εικονική κλήρωση- ο ένας έπαιρνε το ρόλο του «μαθητευομένου» και ο άλλος του «δασκάλου».

Ο έκπληκτος «μαθητευόμενος» δενόταν χειροπόδαρα σε μια ηλεκτρική καρέκλα και του περνούσαν ηλεκτρόδια σε όλο το σώμα. Έπειτα του έδιναν να μάθει δέκα ζεύγη λέξεων.

Ο «δάσκαλος», από την άλλη, καθόταν μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας. Μπροστά του δέκα κουμπιά με ενδείξεις: «15 βολτ, 30 βολτ, 50 βολτ κλπ.» Το τελευταίο κουμπί έγραφε: «450 βολτ. Προσοχή! Κίνδυνος!»

Πίσω από το «δάσκαλο» στεκόταν ο πειραματιστής, ο υπεύθυνος του πειράματος. (Και περνάμε σε ενεστώτα για να γίνουμε μέτοχοι της στιγμής.)

«Θα λέτε την πρώτη λέξη από τα ζεύγη στο μαθητευόμενο. Αν κάνει λάθος θα σηκώσετε το πρώτο μοχλό και θα υποστεί ένα ηλεκτροσόκ 15 βολτ. Σε κάθε λάθος θα σηκώνετε τον αμέσως επόμενο μοχλό», λέει ο πειραματιστής και ο «δάσκαλος» αισθάνεται ήδη καλά που δεν του έτυχε στην κλήρωση ο άλλος ρόλος.

Το πείραμα ξεκινάει. Ο «δάσκαλος» λέει τις λέξεις από το μικρόφωνο. Ο «μαθητευόμενος», ήδη τρομαγμένος, απαντάει σωστά, αλλά όχι για πολύ. Μόλις κάνει το πρώτο λάθος ο «δάσκαλος» γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος του λέει να προχωρήσει στο πρώτο ηλεκτροσόκ. Ο «δάσκαλος» υπακούει. 15 βολτ δεν είναι πολλά, αλλά ο «μαθητευόμενος» έχει αλλάξει ήδη γνώμη. Παρ’ όλα αυτά απαντάει σωστά σε άλλη μια ερώτηση, αλλά στο επόμενο λάθος δέχεται 30 βολτ. «Αφήστε να φύγω», λέει ο «μαθητευόμενος» που δεν μπορεί να λυθεί. «Δε θέλω να συμμετάσχω σε αυτό το πείραμα.» Ο «δάσκαλος» κοιτάει τον πειραματιστή. Εκείνος του κάνει νόημα να συνεχίσει.

Τα βολτ αυξάνονται και τώρα πια ο πόνος είναι εμφανής στο πρόσωπο του «μαθητευόμενου», που εκλιπαρεί να τον αφήσουν ελεύθερο. Στα 200 βολτ ταρακουνιέται ολόκληρος. Ο «δάσκαλος» πριν κάθε ηλεκτροσόκ γυρνάει να κοιτάξει τον πειραματιστή. Εκείνος, με σταθερή φωνή, του λέει ότι το πείραμα πρέπει να συνεχιστεί. Ο «δάσκαλος» συνεχίζει να βασανίζει έναν άγνωστο, έναν απλό φοιτητή που κλαίει, ζητάει τη βοήθεια του Θεού και παρακαλεί να τον λυπηθούν. Δεν μπορεί πια να απαντήσει στις ερωτήσεις, αλλά ο πειραματιστής λέει στο «δάσκαλο»:

«Τη σιωπή την εκλαμβάνουμε ως αποτυχημένη απάντηση και συνεχίζουμε με την τιμωρία.»

Στα 345 βολτ ο «μαθητευόμενος» τραντάζεται ολόκληρος, ουρλιάζει και χάνει τις αισθήσεις του.

Ο «δάσκαλος», ιδρωμένος και με τα χέρια του να τρέμουν, κοιτάει τον πειραματιστή.

«Μην ανησυχείτε», λέει εκείνος, «το πείραμα είναι απολύτως ελεγχόμενο... Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»

«Μα είναι λιπόθυμος», λέει ο «δάσκαλος».

«Δεν έχει καμιά σημασία. Το πείραμα πρέπει να ολοκληρωθεί. Συνεχίστε με τον τελευταίο μοχλό.»

Πόσοι από τους εθελοντές έφτασαν ως τον τελευταίο μοχλό;

Πριν ξεκινήσει το πείραμα του ο Μίλγκραμ είχε κάνει μια «δημοσκόπηση» ανάμεσα στους ψυχιάτρους και στους ψυχολόγους, ρωτώντας τους τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό.

Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δε θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό, πέρα ίσως από κάποια άτομα με κρυπτοσαδιστικές τάσεις, καθαρά παθολογικές.

Δυστυχώς έκαναν λάθος.

Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξ’ αρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν –συνήθως βρίζοντας τον πειραματιστή. Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, πάνω από τα 150 βολτ. Και το 65%... Έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!

Που έγκειται η φάρσα;

Ο «μαθητευόμενος» δεν ήταν φοιτητής, αλλά ηθοποιός, που είχε προσληφθεί από το Μίλγκραμ για αυτόν ακριβώς το «ρόλο». Δεν υπήρχε ηλεκτρισμός ούτε ηλεκτροσόκ. Ο ηθοποιός υποκρινόταν. Το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος». Όμως τα αποτελέσματα ήταν αληθινά: Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει –ίσως και θα σκοτώσει- έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος (στην προκειμένη περίπτωση επιστημονικό) και ταυτόχρονα να αισθάνεται ότι δεν τον βαρύνει η ευθύνη για ό,τι συμβεί –αφού εκείνος «απλά ακολουθούσε τις διαταγές». Και φυσικά οι περισσότεροι από εμάς θα σκεφτούν όταν μάθουν για αυτό το πείραμα: «Εγώ αποκλείεται να έφτανα ως τον τελευταίο μοχλό.»

Όμως δείτε τι συμβαίνει στην κοινωνία μας, κάθε μέρα.

Ο υπάλληλος της ΔΕΗ που δέχεται να κόψει το ρεύμα από έναν άνεργο ή άπορο, ξέροντας ότι έτσι τον ταπεινώνει, τον υποβάλει σε ένα διαρκές βασανιστήριο και πιθανότατα θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του, ανήκει στο 65% του τελευταίου μοχλού. Και δεν είναι καθόλου κρυπτοσαδιστής. Απλά ακολουθάει τις εντολές που του έδωσαν.

Ο υπάλληλος του σούπερ-μάρκετ που σου δίνει το χαλασμένο ψάρι και σε διαβεβαιώνει ότι είναι φρέσκο δε σε μισεί, παρότι γνωρίζει ότι μπορεί να πάθεις και δηλητηρίαση. Απλώς ακολουθάει εντολές. Ο αστυνομικός ο οποίος ραντίζει με χημικά τους διαδηλωτές δεν είναι κρυπτοσαδιστής –αν και πολλοί θα διαφωνήσουν στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Απλώς κάνει τη δουλειά του. Ο υπάλληλος της εφορίας ή της τράπεζας που υπογράφει την κατάσχεση κάποιου σπιτιού για 1.000 ευρώ χρέος, θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό στο πείραμα. Γιατί υπακούει.

Ο πολιτικός που υπογράφει το μνημόνιο το οποίο οδηγεί ένα ολόκληρο έθνος στην εξαθλίωση του νεοφιλελευθερισμού θα έφτανε μέχρι τον τελευταίο μοχλό. Και αυτός υπακούει, σε εντολές πολύ πιο ισχυρές από εκείνες του πειραματιστή με την άσπρη φόρμα. Αν όμως δούμε το πείραμα του Μίλγκραμ από την ανθρωπιστική-ηθική του πλευρά (από την πλευρά του 5% που αρνήθηκε να υπακούσει) θα καταλάβουμε ότι κανένας δεν είναι άμοιρος ευθυνών. Αν σε διατάζουν να κάνεις κάτι που προκαλεί κακό στον άλλον, στο συμπολίτη σου, σε έναν μετανάστη, σε έναν άνθρωπο (ή σε ένα ζώο, αλλά αυτό περιπλέκει πολύ τα πράγματα, εφόσον συνεχίζουμε να τρώμε κρέας), πρέπει να αρνηθείς να υπακούσεις. Ακόμα κι αν χάσεις το μπόνους παραγωγικότητας, την προαγωγή, την επανεκλογή, τη δουλειά σου.

Μόνο όταν θα είμαστε έτοιμοι να αρνηθούμε να υπακούσουμε στις «μικρές» και καθημερινές εντολές βίας –με τις οποίες οι περισσότεροι ασυνείδητα συμμορφωνόμαστε, μόνο όταν θα είμαστε έτοιμοι να προβούμε σε μια γενικευμένη και μέχρι τέλους πολιτική, κοινωνική, καταναλωτική ανυπακοή, μόνο όταν μάθουμε να συμπεριφερόμαστε ως αυτεξούσιοι άνθρωποι και όχι ως ανεύθυνοι υπάλληλοι, μόνο τότε θα μπορέσουμε να γκρεμίσουμε τη λαίλαπα του νεοφιλελευθερισμού που μας θέλει υπάνθρωπους, υπάκουους και υπόδουλους.

Και μια τελευταία παρατήρηση:

Τα υποκείμενα του πειράματος του Μίλγκραμ, οι εθελοντές φοιτητές, μάθαιναν από εκείνον ποιος ήταν ο στόχος του πειράματος. Μάθαιναν ότι ο «μαθητευόμενος» ήταν ηθοποιός και ότι δεν είχε ποτέ υποστεί ηλεκτροσόκ. Ο Μίλγκραμ το έκανε αυτό για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο. Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους κυνηγημένοι από τις Ερινύες της πράξης τους. Γιατί συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν τόσο αθώοι και τόσο «καλοί» όσο ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους.

.

Ανατόλι Λουνατσάρσκι: Η Αυτό-μόρφωση των Εργατών

Το Πολιτιστικό Έργο στον Αγώνα του Προλεταριάτου

1. Η κουλτούρα του προλεταριάτου που παλεύει για την ελευθερία του είναι μία κουλτούρα ταξική, που αντλεί τα χαρακτηριστικά της από τον αγώνα. Είναι από τη φύση της ρομαντική και λόγω της ιδιαίτερης έντασης που επικρατεί στο πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται, η μορφή της πάσχει διότι ο χρόνος δεν επιτρέπει τη διαμόρφωση της με ξεκάθαρα προσδιορισμένα και τέλεια χαρακτηριστικά, από την ίδια την καταιγιστική αλλά και τραγική της φύση.

Οι τάξεις και τα έθνη που έχουν φτάσει στο ανώτατο σημείο διαμόρφωσής τους έχουν μία κλασική κουλτούρα. Οι τάξεις που παλεύουν για αυτό-έκφραση είναι ρομαντικές και ο ρομαντισμός τους διαπνέεται από τα τυπικά χαρακτηριστικά του δίπτυχου «αγώνας και  πόνος». Οι τάξεις που είναι καταδικασμένες στην παρακμή τους υιοθετούν μία άλλη μορφή ρομαντισμού: αυτού της μελαγχολίας, της απογοήτευσης και της παραίτησης.

Δεν πρέπει να συμπεραίνουμε ότι δεν υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ της Σοσιαλιστικής και της προλεταριακής κουλτούρας, εξ’ αιτίας των τόσο ουσιαστικών διαφορών της μίας από την άλλη. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι ο αγώνας είναι ένας για ένα ιδανικό: αυτό της κουλτούρας της αδελφοσύνης και της πλήρους ελευθερίας. Της νίκης απέναντι στον ατομισμό, ο οποίος  κατατρώει την ανθρωπότητα. Και της κοινωνικής ζωής με βάση, όχι την καταπίεση και την ανάγκη του ανθρώπου για δημιουργία κοινωνιών με σκοπό απλά την αυτοσυντήρηση, όπως γινόταν στο παρελθόν, αλλά σε μία ελεύθερη και  φυσική συγχώνευση ατομικοτήτων σε υπερατομικές υπάρξεις.

Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αυτής της ιδανικής συνταγής δεν προσδιορίζουν απλώς τις μορφές της συνεργατικής δράσης εν μέσω της παγκόσμιας πάλης: αυτές οι μορφές είναι οι ίδιες το άμεσο αποτέλεσμα της ιδιαίτερης θέσης, την οποία κατέχει η εργατική τάξη στην καπιταλιστική παγκόσμια κατάταξη, η οποία έχει οδηγήσει τους εργάτες να είναι η καλύτερα οργανωμένη και η πιο ενωμένη κοινωνική τάξη.

 

2. Κανένα ιδανικό δεν μπορεί να δημιουργηθεί σε ένα χώμα ή από έναν καρπό που να του είναι ξένο.  Οι μέθοδοι και τα όπλα για την επίτευξη του πρέπει να είναι σε αρμονία με τη φύση του. Έτσι, από το προλεταριάτο που αγωνίζεται δεν πρέπει να περιμένουμε το μεγαλείο του αποτελέσματος και την τελειότητα στη μορφή, ούτε την απρόσκοπτη πνοή μίας νικηφόρας δύναμης. Αυτά θα αποκαλυφθούν στο μέλλον. Ωστόσο, έχουμε κάθε λόγο να αναμένουμε ότι η προλεταριακή κουλτούρα, λόγω της αγωνιστικής της φύσης, του μόχθου και της καταπίεσης, θα διαθέτει χαρακτηριστικά   τα οποία θα είναι προφανώς μοναδικά στην κοινωνική κατάσταση ενός θριαμβεύοντος Σοσιαλισμού.

Αλλά το ερώτημα που προκύπτει είναι αν το προλεταριάτο που αγωνίζεται να επιβιώσει έχει κάποιου είδους κουλτούρα. Πιο συγκεκριμένα, κατ’ αρχάς, διαθέτει όσα είναι στοιχειώδη σύμφωνα με τον Μαρξισμό – την ακριβή και έντονη εντρύφηση στα κοινωνικά φαινόμενα, τη βάση της κοινωνιολογίας και της πολιτικής οικονομίας, τον ακρογωνιαίο λίθο της φιλοσοφικής αντίληψης του κόσμου.  Έτσι, το προλεταριάτο ήδη κατέχει θησαυρούς που μπορούν κάλλιστα να συγκριθούν με τα πιο λαμπρά επιτεύγματα του ανθρώπινου νου.

Επιπρόσθετα, σε πολλές χώρες το προλεταριάτο έχει επιδείξει μια αξιοσημείωτη οργανωτική δύναμη στην πολιτική σφαίρα. Είναι αλήθεια ότι το νεκρό  δημιούργημα του παρελθόντος κρατάει ακόμα τη νέα ζωή στα χέρια του. Ο μπουρζουάδικος κοινοβουλευτισμός και ο εθνικισμός έχουν διαπεράσει τον νέο πολιτικό οργανισμό των προλεταριακών κομμάτων και την ίδια τη Διεθνή των Εργατών.

Η κρίση είναι οξεία. Η ασθένεια για την οποία οι αριστεροί Σοσιαλδημοκράτες προειδοποίησαν, ενώ ήταν ακόμα σε φάση επώασης, είναι άκρως μεταδοτική – και πράγματι, πολλοί υποστήριξαν ότι θα αποδεικνυόταν θανατηφόρα – αλλά ακόμα και τώρα μπορούμε να διακηρύξουμε ότι θα ξεπεραστεί και  θα αξιοποιηθεί και ότι οι πολιτικές οργανώσεις του προλεταριάτου θα βγουν μέσα από αυτή την τρομερή δοκιμασία δυνατότερες και περισσότερο επιδραστικές από ποτέ.

Στις οικονομικές πτυχές της πάλης, δεν μπορεί κανείς να πει ότι το ιδανικό των στοχαστών και των οργανωτών του κινήματος του συνδικαλισμού  έχει επιτευχθεί.  Όμως θα πρέπει να θαυμάσουμε την περίπλοκη και όμορφη δομή της οργάνωσης στη βιομηχανία και τη βιοτεχνία,  η οποία, αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί ολοκληρωμένη, εντυπωσιάζει τόσο φίλους, όσο και εχθρούς.

3. Ολες οι οργανώσεις της εργατικής τάξης έχουν εμφανίσει μια υπέροχη ανάπτυξη

Το Διεθνές Συνέδριο της Στουτγάρδης εμφύσησε στο κίνημα του συνδικαλισμού τα Σοσιαλιστικά ιδεώδη και, με την περίφημη ανάλυση του, τοποθέτησε το κίνημα στο ίδιο επίπεδο με το πολιτικό Σοσιαλιστικό κόμμα.

Το Συνέδριο της Κοπεγχάγης πρακτικά έκανε το ίδιο για το συνεταιριστικό κίνημα και είχαμε κάθε λόγο να ελπίζουμε ότι το Συνέδριο της Βιέννης θα έδινε έμφαση στην τεράστια σημασία της τέταρτης μορφής της προλεταριακής κουλτούρας, δηλαδή στην πάλη για μόρφωση.

Η ανάπτυξη του μορφωτικού κινήματος αντικατοπτρίζεται  στην ίδρυση των προλεταριακών κολλεγίων από πολλά Σοσιαλιστικά κόμματα, τη μετατροπή σε Σοσιαλιστικές οργανώσεις ενός αριθμού σχολείων και Κυριακάτικών σχολείων, τον ολοένα αυξανόμενο αριθμό επιστημονικών και    λογοτεχνικών Σοσιαλιστικών λεσχών. Η προσοχή που έχει δοθεί στην ευημερία των παιδιών και τη μόρφωση των νέων σε συνδυασμό με την οργάνωση προλεταριακών σχολείων στοιχειώδους εκπαίδευσης θα οδηγήσει στη μεταμόρφωση της οικογενειακής ζωής της εργατικής τάξης.    Η γυναίκα πρέπει να πάψει να είναι σκλαβωμένη στην προλεταριακή κουζίνα και την ανατροφή των παιδιών. Αυτό, πρέπει να παραδεχθούμε, είναι προς το παρόν ανύπαρκτο.   Αναφέρομαι απλά στις πιο σημαντικές από την πληθώρα ερωτήσεων με τις οποίες το Σοσιαλιστικό προλεταριάτο έχει καταπιαστεί τόσο θεωρητικά, όσο και πρακτικά.

Πριν τον πόλεμο λιγοστοί Σοσιαλδημοκράτες είχαν συνειδητοποιήσει την αλήθεια, όπως αποδείχθηκε διεξοδικά από τον Σπένσερ, ότι ακόμα και η καλύτερη πνευματική εκπαίδευση έχει μικρή επίδραση στη θέληση εκτός αν συνοδεύεται από την ανάπτυξη των   πιο λεπτών ανθρώπινων συναισθημάτων. Η ηθική και αισθητική μόρφωση των παιδιών των εργατών στο πνεύμα της Σοσιαλιστικής ιδεολογίας είναι μία ύψιστη αναγκαιότητα.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ έχει απόλυτο δίκιο όταν λέει: «Θα κάνουμε ελάχιστη πρόοδο αν δεν κατανοήσουμε ξεκάθαρα τη δουλειά της προλεταριακής αυτό-μόρφωσης».  Συγκριτικά, έχουν γίνει λίγα προς αυτή την κατεύθυνση, που μπορεί να αποκληθεί ως η σφαίρα του διαφωτισμού, και στην οποία η δημιουργική δύναμη του προλεταριάτου θα πρέπει ξεκάθαρα να εκδηλωθεί.  Ακόμα και πριν τον πόλεμο η ανάγκη για αυτή τη διαφωτιστική αυτό-μόρφωση ήταν πολύ έντονη και είχε αρχίσει η δουλειά προς την κατεύθυνση αυτή. Αλλά ο πόλεμος έδειξε τόσο καθαρά στους εργάτες τις ελλείψεις αυτής της σημαντικής πτυχής της κουλτούρας τους, που παρά την ολοκληρωτική καταστροφή στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων ετών, μπορούμε να αναμένουμε να δούμε στο άμεσο μέλλον μία μεγάλη αναζωπύρωση της ενέργειας της εργατικής τάξης προς την κατεύθυνση αυτή.

Το Λογοτεχνικό Τραίνο.

Την 1^η Νοεμβρίου ο Λένιν κήρυξε την έναρξη της λειτουργίας του πρώτου «Κόκκινου Τραίνου», το οποίο θα ταξιδεύει στις κωμοπόλεις και τα χωριά  της Σοβιετικής Ρωσίας. Από αυτό το «Κόκκινο Τραίνο» της Προπαγάνδας πουλήθηκαν πάνω από 20.000 έντυπα και βιβλία τις πρώτες εφτά ημέρες και 60.000 εκπαιδευτικά βιβλία διανεμήθηκαν δωρεάν, σε διάφορα τοπικά Σοβιέτ.   Οι εβδομαδιαίες πωλήσεις της «Ισβέστια», επίσης από το τραίνο, αυξήθηκαν την ίδια περίοδο κατά 10.000 αντίτυπα.  Δώδεκα μαζικές συναντήσεις έλαβαν χώρα σε διάφορους σταθμούς κατά τη διαδρομή. Στο τραίνο, επίσης επέβαιναν κινηματογραφιστές, οι οποίοι κινηματογραφούσαν και ζωγράφοι, οι οποίοι έκαναν σχέδια της ζωής σε κάθε πόλη που επισκέπτονταν. Οι ταινίες και τα σχέδια ανταλλάσσονταν προκειμένου να εξοικειωθεί ο κόσμος στις διάφορες περιοχές με τον τρόπο ζωής, τα ήθη και την ενδυματολογία των άλλων περιοχών.

Πηγή: Ανατόλι Λουνατσάρσκι, Λαϊκός Επίτροπος για την Εκπαίδευση της Ρωσικής Σοσιαλιστικής Ομόσπονδης Σοβιετικής Δημοκρατίας, “Η Αυτό-μόρφωση των Εργατών – Το Πολιτιστικό Έργο στον Αγώνα του Προλεταριάτου”, 1918

Μετάφραση: Γρηγόρης Αγκυραλίδης

.

Ατμοσφαιρική ρύπανση: Νέες προκλήσεις

Η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλείται από αέρια και σωματίδια που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα από ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες

Το ζήτημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παραμένει επίκαιρο και η αντιμετώπισή του απαιτεί διευρυμένες συνεργασίες, τόσο θεσμικές όσο και επιστημονικές. Η Δρ. Ελένη Μιχαλοπούλου, μέλος του «Global Future Council» του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, μιλάει στο Πρίσμα και στον Δημήτρη Πετάκο για τις νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης σε σχέση με την ατμοσφαιρική ρύπανση και αναφέρεται στις δράσεις του Συμβουλίου.

1. Τι είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση και πόσο πολυπαραγοντικές είναι οι αιτίες της1;

Η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλείται από αέρια και σωματίδια που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα από ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως οι μεταφορές, η βιομηχανία και η γεωργία μεταξύ άλλων. Υπάρχουν, όμως, και φυσικές πηγές που συμβάλλουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι εκπέμπονται απευθείας από μια πηγή (πρωτογενείς ρύποι) ή μπορούν να σχηματιστούν από χημικές αντιδράσεις στην ατμόσφαιρα (δευτερογενείς ρύποι). Όταν οι συγκεντρώσεις αυτών των ουσιών φθάνουν σε κρίσιμα επίπεδα στον αέρα, έχουμε επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, τα ζώα, τα φυτά και τα οικοσυστήματα, αλλά και επιπτώσεις όπως η διάβρωση των υλικών, των κτίριων και χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς.

Κάποιοι από τους κυριότερους ρύπους που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία είναι τα αιωρούμενα σωματίδια, το όζον σε επίπεδο εδάφους (O₃) και το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ₂). Τα λεπτά σωματίδια που βλάπτουν την ανθρώπινη υγεία είναι γνωστά ως PM2.5 (σωματίδια με διάμετρο μικρότερη των 2,5 μικρομέτρων), τα οποία μπορούν να διεισδύσουν βαθιά στους πνεύμονες και να περάσουν στην κυκλοφορία του αίματος επηρεάζοντας διαφορετικά όργανα και σωματικές λειτουργίες. Αυτά τα σωματίδια εκπέμπονται είτε άμεσα είτε σχηματίζονται στην ατμόσφαιρα από πολλούς διαφορετικούς εκπεμπόμενους ρύπους (π.χ. αμμωνία (NH₃) και πτητικές οργανικές ενώσεις (VOCs)).

Το τροποσφαιρικό όζον (O₃) είναι ένας σημαντικός ρύπος. Προκαλεί ερεθισμό στους πνεύμονες και εμποδίζει την ανάπτυξη των φυτών. Είναι, επίσης, ένα ισχυρό αέριο του θερμοκηπίου. Το O₃ σχηματίζεται στην τροπόσφαιρα, κοντά στην επιφάνεια της Γης, όταν ορισμένοι πρόδρομοι ρύποι αντιδρούν παρουσία του ηλιακού φωτός. Το μεθάνιο (CH₄), είναι υπεύθυνο για ένα σημαντικό τμήμα του σχηματισμού του O₃. Το τροποσφαιρικό όζον είναι διαφορετικό από το όζον στην ανώτερη ατμόσφαιρα (στρατόσφαιρα), το οποίο μας προστατεύει από το υπεριώδες φως από τον ήλιο.

2. Γιατί είναι σημαντικό να αντιμετωπιστεί η ατμοσφαιρική ρύπανση; Τι είδους αντίκτυπο έχει, όχι μόνο στις κοινωνίες μας αλλά και στα διαφορετικά οικοσυστήματα;

Η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι παντού. Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε περιοχές με υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης που βλάπτει την ανθρώπινη υγεία και ευημερία, μειώνει την ποιότητα ζωής και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την οικονομία. Οι επιπτώσεις αυτές επηρεάζουν δυσανάλογα τους πλέον ευάλωτους ανθρώπους και κοινότητες. Είναι ο μεγαλύτερος περιβαλλοντικός κίνδυνος για τη δημόσια υγεία παγκοσμίως. Οι άνθρωποι παντού εκτίθενται στην ατμοσφαιρική ρύπανση, στον χώρο εργασίας, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών και στα σπίτια τους. Η έκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί περίπου επτά εκατομμύρια πρόωρους θανάτους κάθε χρόνο, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ).

Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί ένα πρόβλημα που μπορεί να επιλυθεί και τα πιο εύπορα έθνη έχουν βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα του αέρα τους τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, η ατμοσφαιρική ρύπανση ακόμη επηρεάζει άνισα τους ανθρώπους στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, η εξάρτηση από το ξύλο και άλλα στερεά καύσιμα, όπως ο ακατέργαστος άνθρακας για το μαγείρεμα και τη θέρμανση, και η χρήση της κηροζίνης για τον φωτισμό αυξάνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση στα σπίτια, βλάπτοντας την υγεία εκείνων που εκτίθενται. Εκτιμάται ότι περισσότεροι από 2,7 δισεκατομμύρια άνθρωποι βασίζονται σε αυτούς τους τύπους καυσίμων. Οι περισσότερες από τις επιπτώσεις γίνονται αισθητές σε μέρη της Ασίας και της υποσαχάριας Αφρικής, όπου η καύση βιομάζας για μαγείρεμα είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη.

Ενώ οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία είναι κρίσιμο ζήτημα και αποτελεί προτεραιότητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει σημαντικά πολλούς και διαφορετικούς τύπους οικοσυστημάτων και μειώνει τις αποδόσεις των καλλιεργειών και την υγεία των δασών. Η μείωση των επιπτώσεων στην υγεία και στο περιβάλλον αποτελούν αδιαμφισβήτητους στόχους. Υπάρχει, όμως, και μία επιπλέον διάσταση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς έχει τεράστιο οικονομικό κόστος όσον αφορά την ανθρώπινη υγεία, την απώλεια παραγωγικότητας, τη μείωση της αποδοτικότητας των καλλιεργειών και τη μείωση της ανταγωνιστικότητας μεταξύ διαφορετικών πόλεων. Το παγκόσμιο κόστος στην υγεία το 2016 από την εξωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση εκτιμήθηκε ότι ήταν 5,7 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, που ισοδυναμεί με το 4,8% του παγκόσμιου Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) για εκείνο το έτος.

Η ατμοσφαιρική ρύπανση σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή;

Η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται στενά με την κλιματική αλλαγή, με πολλά αέρια του θερμοκηπίου και ατμοσφαιρικούς ρύπους να προέρχονται από τις ίδιες πηγές. Πολλοί ατμοσφαιρικοί ρύποι που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή, επηρεάζοντας τις ζωές των ανθρώπων και καθιστώντας το μέλλον λιγότερο ασφαλές για τις επόμενες γενιές. Τα συντονισμένα μέτρα για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και των αερίων του θερμοκηπίου, όπως αυτά που αφορούν τους βραχύβιους κλιματικούς ρύπους (SLCPs), μπορούν να αποφέρουν μεγάλα οφέλη για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης συνδέεται με την επίτευξη των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ), και επηρεάζει άμεσα την επίτευξη του ΣΒΑ 3: Καλή υγεία και ευεξία, ΣΒΑ 7: Προσιτή και καθαρή ενέργεια, SDG 11: Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, και SDG 13: Αλλαγή του κλίματος.

Η ατμοσφαιρική ρύπανση συζητήθηκε και στο πλαίσιο της πανδημίας COVID-19. Μελέτες που πραγματοποιήθηκαν κατά τους πρώτους μήνες της πανδημίας έδειξαν συσχετισμούς μεταξύ των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης και αυξημένης ευπάθειας στην ασθένεια και υποστήριξαν ότι η εξάπλωση του COVID-19 ενισχύεται από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι μελέτες αυτές χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση, ωστόσο αποτελούν έναν ακόμη λόγο για δραστικές πρωτοβουλίες ως προς την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Μια πολύ σημαντική απόφαση από τον ΟΗΕ:

Τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών αναγνωρίζουν την ανάγκη ουσιαστικής μείωσης του αριθμού των θανάτων και ασθενειών από επικίνδυνες χημικές ουσίες και τη ρύπανση του αέρα, των υδάτων και του εδάφους έως το 2030. Αναγνωρίζουν, επίσης, την ανάγκη μείωσης των δυσμενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων των πόλεων, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην ποιότητα του αέρα και στη διαχείριση των αστικών και άλλων αποβλήτων.

Το 2019, η Δεύτερη Επιτροπή της 74ης συνόδου της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ενέκρινε, με συναίνεση όλων των κρατών μελών του ΟΗΕ, ψήφισμα με το οποίο όρισε την «Clean Air for blue skies»2 (Διεθνή Ημέρα Καθαρού Αέρα για γαλάζιο ουρανό). Το ψήφισμα τονίζει τη σημασία και την ανάγκη ευαισθητοποίησης του κοινού σε όλα τα επίπεδα και την προώθηση και διευκόλυνση δράσεων για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα. Η Ημέρα θα πραγματοποιείται κάθε χρόνο στις 7 Σεπτεμβρίου, με την πρώτη Διεθνή Ημέρα Καθαρού Αέρα για τον γαλάζιο ουρανό να πραγματοποιείται πέρσι, στις 7 Σεπτεμβρίου 2020.

3. Είστε μέλος στο Global Future Council του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (World Economic Forum) το οποίο είναι ένα από τα συμβούλια του δικτύου του Φόρουμ. Πείτε μας λίγα λόγια για τη σύνθεσή του.

Τα σαράντα «Global Future Councils» του Φόρουμ3 είναι από τα κορυφαία διεπιστημονικά δίκτυα γνώσης στον κόσμο. Είναι αφιερωμένα στην προώθηση της καινοτόμου σκέψης για τη διαμόρφωση ενός πιο ανθεκτικού, χωρίς αποκλεισμούς και βιώσιμου μέλλοντος. Το δίκτυο αποτελείται από περισσότερους από χίλιους από τους πιο καταρτισμένους και πεπειραμένους δημιουργικούς ηγέτες (thought leaders), που προέρχονται από χώρους όπως η ακαδημία, οι κυβερνήσεις, οι διεθνείς οργανισμοί, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία των πολιτών. Είναι ομαδοποιημένοι σε θεματικά συμβούλια με βάση την εμπειρία και το αντικείμενό τους. Είναι μια κοινότητα στην οποία μπορεί κάποιος να συμμετέχει μόνο με πρόσκληση και τα μέλη διορίζονται για περίοδο ενός έτους. Το δίκτυο παρέχει στα μέλη του μια πλατφόρμα συνεργασίας, η οποία επιτρέπει τη συγκρότηση ενός διεπιστημονικού πλαισίου συνεργασίας, που δίνει τη δυνατότητα σε όλα τα Συμβούλια του δικτύου να συμβάλλουν με νέους δημιουργικούς τρόπους στην αντιμετώπιση προβλημάτων και προκλήσεων, όπως είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση, η κλιματική αλλαγή και άλλα ζητήματα τέτοιας κλίμακας.

Ως κοινότητα ειδικών, το δίκτυο των Συμβουλίων έχει κεντρικό ρόλο στη συγκρότηση καινοτόμου σκέψης για τη διαμόρφωση του μέλλοντός μας. Τα μέλη παρέχουμε στρατηγικές γνώσεις, επιστημονικά δεδομένα, δημιουργική ηγεσία, καθοδήγηση και διεπιστημονική κατανόηση σημαντικών ζητημάτων που θα διαμορφώσουν τον κόσμο μετά τον COVID-19. Τα μέτρα περιορισμού της μετάδοσης του κορονοϊού έδειξαν να έχουν αντίκτυπο στην μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προκύπτει από τη βιομηχανική και ταξιδιωτική δραστηριότητα. Ωστόσο, καθώς οι οικονομίες επανεκκινούνται, υπάρχει κίνδυνος υποεπένδυσης στην «πράσινη ατζέντα» και ιεράρχησης της οικονομικής ανάκαμψης «πάση θυσία». Αξιοποιώντας όμως την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των πολιτών και της πολιτικής ευαισθητοποίησης ως προς τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία, μπορούμε να σώσουμε ζωές και να επιταχύνουμε τις πρωτοβουλίες για το κλίμα.

4. Τι είδους πρωτοβουλίες και δράσεις του Global Future Council on Clean Air αποσκοπούν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση;

Το Global Future Council on Clean Air4 είναι ένα νέο Συμβούλιο και αποτελείται από εμπειρογνώμονες με διάφορες ειδικότητες. Για παράδειγμα, υπάρχουν ειδικοί από τους τομείς της μετακίνησης, της υγείας, της ενέργειας και των πόλεων. Στόχος του Συμβουλίου είναι να προωθήσει τη δημιουργική ηγεσία και να αναζητήσει λύσεις αιχμής. Παράλληλα, να προωθήσει ευκαιρίες για καινοτομία, να συγκροτήσει ένα πλαίσιο συλλογικής προόδου και να υποστηρίξει το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στην οικοδόμηση ενός συντονισμένου προγράμματος δράσης από όλους τους φορείς για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα.

Προς το τέλος του 2020, δουλέψαμε συγκεκριμένα πάνω σε ένα πλάνο δράσης πέντε βημάτων για το πώς μπορεί ο ιδιωτικός τομέας να μειώσει την ατμοσφαρική ρύπανση. Όπως αναφέρουμε και στο σχετικό άρθρο5, οι επιχειρήσεις και η βιομηχανία διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς πολλές από τις δραστηριότητές τους συμβάλλουν σε αυτή. Ο ιδιωτικός τομέας είναι ταυτόχρονα και μέρος του προβλήματος αλλά και αναπόσπαστο μέρος της λύσης του. Είναι απαραίτητη η μείωση της ρύπανσης από αυτόν τον τομέα και είναι σημαντικό να δουλέψουμε για να δείξουμε στις κυβερνήσεις ότι η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και η οικονομική ανάπτυξη δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Είναι, εξίσου, σημαντικό να δημιουργηθεί ένας χώρος όπου η επιστημονική κοινότητα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, τα κυβερνητικά στελέχη και ο ιδιωτικός τομέας να μπορούν να συγκροτήσουν στρατηγικές για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Από την εμπειρία του παρελθόντος, γνωρίζουμε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να προληφθεί και, όπως δείχνουν τα παραδείγματα, η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης θα προσφέρει πρόσθετα οφέλη, όπως πιο υγιείς και πιο παραγωγικές ζωές, ένα υγιέστερο φυσικό περιβάλλον, εξάλειψη της φτώχειας και αυξημένη κοινωνική ευημερία. Εργαζόμαστε προς ένα όραμα για την ποιότητα του αέρα για το 2040. Θέλουμε να υλοποιήσουμε αυτό το όραμα και έναν οδικό χάρτη για το 2040 και ελπίζουμε ότι, μόλις ολοκληρώσουμε την ανάλυση, θα έχουμε ένα συγκεκριμένο σχέδιο δράσης που θα μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορα επίπεδα, όπως σε επίπεδο πόλεων, σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Καταληκτικά, στόχος μας είναι να επικεντρωθούμε στις πηγές και τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της συζήτησης και των μελλοντικών δράσεων αφορά την εύρεση λύσεων για την ατμοσφαιρική ρύπανση και τη συγκρότηση ενός σαφούς πλάνου για την εφαρμογή τους. Στόχος μας είναι να συνεργαστούμε με κυβερνήσεις, τον ιδιωτικό τομέα, κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς, πανεπιστήμια και ινστιτούτα και να ξεκινήσουμε έναν διατομεακό και διεπιστημονικό διάλογο γύρω από την ατμοσφαιρική ρύπανση, με το βλέμμα μας τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον.

Τέλος είναι σημαντικό να πούμε ότι αυτή την εβδομάδα ολοκληρώθηκαν οι συζητήσεις στο Νταβός, οι οποίες φέτος έγιναν διαδικτυακά και είναι προσβάσιμες. Η Ατζέντα του Νταβός6συγκεντρώνει τους κορυφαίους ακαδημαϊκούς του κόσμου, πολιτικούς, επιχειρηματίες, νέους και ηγέτες της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με την αντιμετώπιση των πιο σημαντικών ζητημάτων στην παγκόσμια ατζέντα.

* Η Δρ. Ελένη Μιχαλοπούλου είναι ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Περιβάλλοντος της Στοκχόλμης (Stockholm Environment Institute) του Πανεπιστημίου του Γιορκ (Department of Environment and Geography, University of York) και δουλεύει με την ερευνητική ομάδα Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης. Συμβάλλει στην έρευνα του Συνασπισμού Κλίματος και Καθαρού Αέρα (Climate and Clean Air Coalition) και της πρωτοβουλίας των Υποστηρικτικών Εθνικών Δράσεων και Σχεδιασμού (Supporting National Action and Planning), ενώ είναι και λέκτορας στη Σχολή Γεωγραφικών Επιστημών (School of Geographical Sciences) του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ (University of Bristol) όπου διδάσκει Αειφόρο Ανάπτυξη. Είναι συγγραφέας στις αναθεωρημένες οδηγίες του 2019 της Διεθνούς επιτροπής για την κλιματική αλλαγή (IPCC’s 2019 Refinement to the 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories).

1 Frequently Asked Questions on Air Pollution (cleanairblueskies.org)

2 Clean Air Blue Skies

3 40 Global Future Councils Launched to Help Shape the Great Reset > Press releases | World Economic Forum (weforum.org)

4 Clean Air | World Economic Forum (weforum.org)

5 Pollution costs lives and is bad for business. Here are 5 ways companies can clean up the air | World Economic Forum (weforum.org)

6 About > The Davos Agenda | World Economic Forum (weforum.org)

Πηγή: avgi.gr

.

Ψυχολογία των μαζών - Gustave Le bon

 

Ενας από τους γενικούς χαρακτήρες των μαζών είναι μια υπέρμετρη ροπή στην υποβολή. Στο εσωτερικό κάθε ανθρώπινης συνάθροισης, μια υποβολή είναι μεταδοτική· πράγμα που εξηγεί το γρήγορο προσανατολισμό των αισθημάτων προς μιαν ορισμένη κατεύθυνση.

Όσο ουδέτερη κι αν τη φαντάζεται κανείς, η μάζα βρίσκεται αρκετά συχνά σε μια κατάσταση γεμάτης προσδοκία ετοιμότητας, ευνοϊκή για την υποβολή. Η πρώτη υποβολή, που εκφράζεται, επιβάλλεται αμέσως μεταδοτικά σε όλους τους εγκεφάλους και δίνει πάραυτα τον προσανατολισμό. Στις υπάρξεις που υποβάλλονται, η πρόληψη τείνει να μεταμορφωθεί σε πράξη. Είτε πρόκειται να κάψει ένα ανάκτορο είτε να επιτελέσει ένα έργο αφοσίωσης, η μάζα δίνει τη συγκατάθεσή της με την ίδια ευκολία. Όλα θα εξαρτηθούν από τη φύση του ερεθισμού, και όχι πια, όπως στο μεμονωμένο άτομο, από τις σχέσεις που υφίστανται ανάμεσα στην υποβεβλημένη πράξη και το βάρος της λογικής, που μπορεί να αντισταθεί στην πραγμάτωσή της.

Επίσης, καθώς πλανάται σταθερά ως προς τα όρια του ασυνειδήτου, και υπομένει όλες τις υποβολές, εμψυχωμένη από την ορμή των συναισθημάτων που προσιδιάζουν στις υπάρξεις που δεν μπορούν να επικαλεστούν τις δυνάμεις της λογικής, στερημένη από το κριτικό πνεύμα, η μάζα δεν μπορεί παρά να επιδεικνύει μια υπερβολική ευπιστία. Γι' αυτήν το απίθανο δεν υπάρχει, και αυτό πρέπει να το θυμόμαστε, για να καταλάβουμε την ευκολία με την οποία δημιουργούνται και διαδίδονται οι παραδόσεις και οι πιο παράξενες διηγήσεις*. Η δημιουργία των παραδόσεων που κυκλοφορούν τόσο εύκολα ανάμεσα στις μάζες δεν είναι το αποτέλεσμα μόνο μιας πλήρους ευπιστίας, αλλά επίσης τεράστιων παραμορφώσεων, που υφίστανται τα γεγονότα στη φαντασία των συναθροισμένων ανθρώπων. 

Το πιο απλό γεγονός, όταν το βλέπει η μάζα, γίνεται μετά από λίγο ένα παραμορφωμένο γεγονός. Η μάζα σκέφτεται με εικόνες, και η εικόνα που ανακαλείται ανακαλεί η ίδια μια σειρά από άλλες δίχως κανένα λογικό δεσμό με την πρώτη. θα καταλάβουμε εύκολα αυτή την κατάσταση, αν σκεφτούμε τις παράδοξες ακολουθίες των ιδεών, στις οποίες μας οδηγεί ενίοτε η ανάκληση στη μνήμη κάποιου γεγονότος. Ο λόγος αποδεικνύει την ασυναρτησία παρόμοιων εικόνων, όμως η μάζα δεν τη βλέπει και αυτό που η παραμορφωτική της φαντασία προσθέτει στο γεγονός, αυτή θα το μπερδέψει με το τελευταίο. Ανίκανη να διαχωρίσει το υποκειμενικό από το αντικειμενικό, δέχεται ως πραγματικές τις εικόνες που ανακαλούνται στο πνεύμα της, και που, πολύ συχνά, δεν έχουν παρά μια μακρινή συγγένεια με το γεγονός που παρατηρεί.

 Οι παραμορφώσεις που μια μάζα προκαλεί σε ένα οποιοδήποτε γεγονός, του οποίου είναι μάρτυρας, θα έπρεπε, καθώς φαίνεται, να είναι αναρίθμητες και με διάφορες μορφές, μιας που οι άνθρωποι που τη συνθέτουν έχουν πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες. Όμως δεν έχουν έτσι τα πράγματα. Εξαιτίας της μεταδοτικότητας, οι παραμορφώσεις είναι της ίδιας φύσης και μορφής για όλα τα άτομα της ομάδας.

 Η πρώτη παραμόρφωση, που συλλαμβάνει ένας από αυτούς, αποτελεί τον πυρήνα της μεταδοτικής υποβολής. Προτού ο Άγιος Γεώργιος εμφανιστεί πάνω στα τείχη της Ιερουσαλήμ σε όλους τους σταυροφόρους, δεν τον είδε βεβαίως παρά ένας από τους παριστάμενους. Με τηv υποβολή και τη μεταδοτικότητα το διάσημο θαύμα έγινε αμέσως αποδεκτό από όλους. Τέτοιος είναι ο μηχανισμός αυτών των ομαδικών παραισθήσεων, των τόσο συχνών μέσα στην ιστορία, και οι οποίες μοιάζουν να έχουν όλους τους κλασικούς χαρακτήρες της γνησιότητας, αφού πρόκειται για φαινόμενα που τα μαρτύρησαν χιλιάδες ατόμων. 

Η πνευματική υπεροχή των ατόμων από τα οποία αποτελείται η μάζα δεν αντιβαίνει σε αυτή την αρχή. Αυτή η υπεροχή είναι άνευ σημασίας. Από τη στιγμή που βρίσκονται στη μάζα ο αδαής και ο σοφός γίνονται το ίδιο ανίκανοι για παρατήρηση. Η θέση μπορεί να φανεί παράδοξη. Για να την αποδείξω θα έπρεπε να ξαναπιάσω έναν μεγάλο αριθμό ιστορικών γεγονότων, και, γι' αυτό, δεν θα επαρκούσαν πολλοί τόμοι. Εντούτοις, επειδή δεν θέλω να αφήσω τον αναγνώστη με την εντύπωση των αποφάνσεων χωρίς τεκμήρια, θα του δώσω κάποια παραδείγματα παρμένα στην τύχη, μεταξύ όλων αυτών που θα μπορούσε κανείς να παραθέσει. 

Το γεγονός που ακολουθεί είναι ένα από τα πιο τυπικά, γιατί είναι επιλεγμένο μεταξύ των ομαδικών παραισθήσεων που ενέσκηψαν σε μια μάζα, στην οποία υπήρχαν άτομα όλων των ειδών, αδαή όπως και πεπαιδευμένα. Αναφέρεται παρεμπιπτόντως από τον υποπλοίαρχο Ζιλιέν Φελiξ, στο βιβλίο του για τα ρεύματα της θάλασσας. Η φρεγάτα «Η 'Ομορφη 'Ορνιθα» περιπλανιόταν στη θάλασσα για να ξαναβρεί την κορβέτα «Το Λίκνο», από την οποία την είχε χωρίσει μια ορμητική καταιγίδα. Ήταν ημέρα και είχε λιακάδα. Ξαφνικό ο σκοπός ειδοποιεί για ένα πλοιάριο εγκαταλελειμμένο. Οι άντρες του πληρώματος στρέφουν το βλέμμα τους προς το προσδιορισμένο σημείο και όλοι, αξιωματικοί και ναύτες, διέκριναν καθαρά μια σχεδία φορτωμένη ανθρώπους, ρυμουλκούμενη από πλοιάρια πάνω στα οποία κυμάτιζαν σημαίες κινδύνου. Ο ναύαρχος εξόπλισε ένα πλοιάριο για να σπεύσει σε βοήθεια των ναυαγών. Καθώς πλησίαζαν, οι ναύτες και οι αξιωματικοί που επέβαιναν σε αυτό έβλεπαν «μάζες ανθρώπων να παραδέρνουν, να τείνουν τα χέρια, και άκουγαν τον υπόκωφο και συγκεχυμένο θόρυβο ενός μεγάλου αριθμού φωνών». Οταν έφτασαν απέναντι από την υποτιθέμενη σχεδία, βρέθηκαν απλώς μπροστά σε κάποια κλαδιά δέντρων, καλυμμένα με φύλλα που είχαν αποσπαστεί από τη γειτονική ακτή. Μπροστά σε κάτι τόσο προφανές, η παραίσθηση εξαφανίζεται. 

Αυτό το παράδειγμα αποκαλύπτει αρκετά καθαρά το μηχανισμό της ομαδικής παραίσθησης όπως τον έχουμε εξηγήσει. Από τη μια πλευρά μάζα σε κατάσταση γεμάτης προσδοκία ετοιμότητας, από την άλλη υποβολή που προκλήθηκε από το σκοπιωρό που έκανε σήμα για ένα πλοίο διαλυμένο στη θάλασσα, υποβολή που γίνεται δεκτή διαμέσου της μεταδοτικότητας από όλους τους παρόντες, αξιωματικούς ή ναύτες. Μια μάζα, για να καταστραφεί η ικανότητά της να βλέπει σωστά, και τα πραγματικά γεγονότα να αντικατασταθούν από παραισθήσεις δίχως συγγένεια μαζί τους, δεν είναι ανάγκη να είναι πολυπληθής. Κάποια άτομα συγκεντρωμένα αποτελούν μια μάζα και, ακόμα και αν ήταν διακεκριμένοι σοφοί, ενδύονται όλους τους χαρακτήρες των μαζών για τα θέματα πέρα από την ειδικότητα τους. Η ικανότητα παρατήρησης και το κριτικό πνεύμα που διαθέτει καθένας από αυτούς εξαφανίζονται.

Για το ναζισμό. Ένα αδημοσίευτο κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη

 

«Οι οπαδοί του ναζισμού έχασαν τον πόλεμο, ο ναζισμός όμως επέζησε. Κυρίως γιατί αιώνιες κοινωνικές πληγές αφέθηκαν αθεράπευτες. Ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων διάσπαρτων σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε χώρους εργασίας, σε γειτονιές, σε συντροφιές, σε οικογένειες. Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου. Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι.

Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι' αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι' αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί.

Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ' το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα.

Γι' αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους, μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πια».

Ιάκωβος Καμπανέλης

Tο συγκλονιστικό κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη για τον ναζισμό που διάβασε η κόρη του Κατερίνα στην εκδήλωση Μνήμης για το Ολοκαύτωμα στο Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης (26/1/2020)

.