Μετάφραση: Φίλιππος Μπαρδουνιώτης
Επιμέλεια: Commun✮rios
Το 1989 ο Φράνσις Φουκουγιάμα διακήρυξε περίφημα ότι φτάσαμε στο «τέλος της ιστορίας». Η καπιταλιστική φιλελεύθερη «δημοκρατία» αγαπήθηκε ως το σημείο κορύφωσης της ανάπτυξης της ανθρωπότητας, που αποδείχθηκε με την ήττα του «κομμουνισμού» που πέτυχε στον λεγόμενο «Ψυχρό Πόλεμο».
Έχουν περάσει περισσότερες από τρεις δεκαετίες και αυτός ο κόσμος που υποτίθεται ότι ήταν ο τελικός φτάνει και ο ίδιος στο τέλος του. Ήταν ένα ενδιαφέρον «τέλος της ιστορίας», όπου οι ΗΠΑ διεξήγαγαν αδιάκοπους πολέμους στον παγκόσμιο Νότο (ιδίως στη Μέση Ανατολή) που στοίχισαν τη ζωή σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους και εκτόπισαν πολύ περισσότερους.
Ωστόσο, είναι σαφές ακόμη και στους πιο δογματικούς υπερασπιστές του παλιού μονοπολικού κόσμου ότι βρισκόμαστε σε μια περίοδο επαναστατικής μετάβασης. Η λογική που κινεί τις γεωπολιτικές σχέσεις αλλάζει ριζικά. Οι μέρες που οι ΗΠΑ επέβαλαν μονομερώς τη θέλησή τους στον κόσμο φτάνουν στο τέλος τους. Σήμερα γεννιέται μια νέα, πολυπολική γεωπολιτική λογική, η οποία διέπεται από τον αμοιβαίο σεβασμό μεταξύ των εθνών και των πολιτισμών και από μια εμπορική συναλλαγή που βασίζεται σε σχέσεις win-win και όχι win-lose.
Είναι δίκαιο να πούμε, λοιπόν, ότι ζούμε στο «τέλος του τέλους της ιστορίας».
Αυτό δεν θα έπρεπε να είναι απροσδόκητο για κάποιον που έχει έστω, και μια παραμικρή επίγνωση της ίδιας της ιστορίας. Η ιστορία δείχνει ότι η εξέλιξη είναι ένα διαρκές φαινόμενο’ αποδεικνύει ότι, ό,τι έρχεται να γίνει, ανεξάρτητα από το πόσο οριστικό και ασφαλές μπορεί να φαίνεται αρχικά, τελικά, όπως είπε ο Γκαίτε, «θα χαθεί άθλια».
Το «τέλος της ιστορίας» δεν ήταν ποτέ το «τέλος της ιστορίας». Ήταν απλώς μια περίοδος κατά την οποία η ιμπεριαλιστική ισχύς των ΗΠΑ μπορούσε να παραμείνει αδιαμφισβήτητη από οποιονδήποτε τρομερό αντίπαλο. Το «τέλος της ιστορίας» δεν ήταν παρά ένα σύντομο διάλειμμα σε μια παγκόσμια πάλη κατά του δυτικού ιμπεριαλισμού, όπου οι ΗΠΑ διατηρούσαν μια αδιάκοπα αποδυναμωμένη μονοπολική κυριαρχία.
Αυτό το σύντομο διάλειμμα παρείχε το χρόνο για μια αναζωπύρωση παγκόσμιων δυνάμεων που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν το σχέδιο των ΗΠΑ για έναν «Νέο Αμερικανικό Αιώνα». Αυτές οι νέες παγκόσμιες δυνάμεις, όπως η Κίνα, η Ρωσία, το Ιράν κ.λπ., εργάζονται πάνω στην κληρονομιά πλούσιων αρχαίων πολιτισμών, των οποίων τις χιλιετείς πολιτιστικές γνώσεις και εμπειρίες κατάφεραν να ενσωματώσουν στον ταχύ εκσυγχρονισμό τους. Πρόκειται για έναν εκσυγχρονισμό, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό, του οποίου ήταν η απαλαγή από τους κινδύνους που ολοκλήρωσαν τον δυτικό καπιταλιστικό «εκσυγχρονισμό», δηλαδή τη γενοκτονία των αμερικανικών πληθυσμών, το αφρικανικό δουλεμπόριο και τους αιώνες αποικιοκρατίας, νεοαποικιοκρατίας και ιμπεριαλισμού. Εσωτερικά, μακριά από το να βιώσουν τις ακραίες εθνικές ανισότητες που συνόδευσαν την ανάπτυξη στην καπιταλιστική Δύση, αυτοί οι πολιτισμοί κατάφεραν, όπως λέει η Κίνα, να προωθήσουν την «κοινή ευημερία», σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, μεταξύ των λαών τους. Ήταν πραγματικά μια παλίρροια που σήκωσε όλες, ή τουλάχιστον τις περισσότερες βάρκες.
Για τον Γερμανό φιλόσοφο, G. W. F. Hegel, «η Ιστορία του κόσμου δεν είναι τίποτε άλλο από την πρόοδο της συνείδησης της Ελευθερίας... Η Ελευθερία είναι η μόνη αλήθεια του Πνεύματος». Η φράση του Φουκουγιάμα για το «τέλος της Ιστορίας» ειπώθηκε για πρώτη φορά από τον Χέγκελ, ο οποίος διακήρυξε ότι «η Ιστορία του Κόσμου ταξιδεύει από την Ανατολή προς τη Δύση... Η Ευρώπη είναι απολύτως το τέλος της Ιστορίας». Αν η ιστορία νοείται ως η ανάπτυξη της αυτοσυνειδησίας της έννοιας της ελευθερίας, όπως την αντιλαμβανόταν ο Χέγκελ, τότε «η Ανατολή γνώριζε μόνο ότι Ένας είναι ελεύθερος. Ο ελληνικός και ο ρωμαϊκός κόσμος, ότι κάποιοι είναι ελεύθεροι και ο γερμανοχριστιανικός κόσμος γνωρίζει ότι Όλοι είναι ελεύθεροι».
Όσον αφορά την εννοιολογική αναγνώριση, η Δύση σήμερα συνεχίζει να αναγνωρίζει ότι «όλοι είναι ελεύθεροι». Στην πραγματικότητα, πραγματοποιεί ακριβώς τις ιμπεριαλιστικές επιχειρήσεις της σε όλο τον κόσμο υπό την αιγίδα της προώθησης της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ισότητας. Χρησιμοποιεί τις έννοιες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ισότητας για να εδραιώσει τις πιο βαθιές πραγματικές ανελευθερίες, τυραννίες και ανισότητες στον κόσμο. Μακριά από το να επιτρέπει στην αυτοσυνειδησία της έννοιας της ελευθερίας να είναι το μέσο, μέσω του οποίου πραγματώνεται η πραγματική ελευθερία. Πρόκειται για μια επιφανειακή, απλώς τυπική αναγνώριση της ελευθερίας που διατηρείται ακριβώς για να αναπαράγει την ανελευθερία στην πραγματικότητα.
Επιπλέον, μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης και του εκπαιδευτικού συστήματος κατήχησης, εμποδίζει τον πληθυσμό της να αποκτήσει πρόσβαση ακόμη και στο κατάλληλο λεξιλόγιο μέσω του οποίου θα μπορούσε να επικοινωνηθεί αυτή η ανελευθερία. Οι ανελευθερίες που βιώνονται δεν μπορούν ποτέ να είναι εγγενές χαρακτηριστικό του συστήματος΄ η τελική ευθύνη εξωτερικεύεται πάντα σε κάποιον παρία «άλλο».
Οι ανελευθερίες του αμερικανικού λαού επιρρίπτονται έτσι στην Κίνα, τη Ρωσία, το Ιράν κ.λπ. και όχι στο καπιταλιστικό σύστημα των ΗΠΑ που τις παρήγαγε. Με τον τρόπο αυτό, παράγεται ένα διπλό αποτέλεσμα:
1) η ευθύνη για την πραγματική ανελευθερία εξάγεται σε έναν βολικό «άλλον» που αμφισβητεί την αμερικανική αυτοκρατορική εξουσία, και 2) με την εξωτερίκευση της ευθύνης για τις συνθήκες ανελευθερίας σας, οι περιορισμοί της εξουσίας σας εμφανίζονται απλώς εξωτερικοί, δηλαδή, συνεχίζετε να λειτουργείτε σαν να είστε ακόμα ελεύθεροι, αλλά «μπλοκαρισμένοι» από την υλοποίηση αυτών των ελευθεριών από τον μπαμπούλα «άλλον».
Παραδόξως, αυτή η δυσχερής θέση εκφράστηκε εύγλωττα από έναν δυτικό φιλόσοφο που καταφέρνει πάντα να κάνει την υποστήριξη προς την ιμπεριαλιστική Δύση να φαίνεται «προοδευτική», τον Slavoj Žižek, ο οποίος σημείωσε ότι «αισθανόμαστε “ελεύθεροι” επειδή μας λείπει η ίδια η γλώσσα για να εκφράσουμε την ανελευθερία μας».
Αντί να σκεφτόμαστε τη σχέση της ελευθερίας με την ιστορική εξέλιξη ως εννοιολογική, θα πρέπει να τη σκεφτόμαστε με όρους πραγματικότητας. Ο ίδιος ο Χέγκελ που προτείνει να σκεφτούμε την ιστορική ανάπτυξη ως την καθολίκευση της έννοιας της ελευθερίας, μας εξοπλίζει επίσης με μια συγκεκριμένη αντίληψη της καθολικότητας, η οποία μας παρέχει εύκολα τα εργαλεία για να επηρεάσουμε αυτή τη στροφή. Στις Διαλέξεις για την Ιστορία της Φιλοσοφίας, ο Χέγκελ γράφει ότι «ο άνθρωπος γνωρίζει τι είναι, και μόνο όταν το κάνει αυτό είναι πραγματικά αυτό που είναι. Χωρίς αυτό, η γνώση του λόγου δεν είναι τίποτα, ούτε η ελευθερία». Μπορούμε να έχουμε όσο μεγάλη αυτοσυνειδησία της ελευθερίας μας θέλουμε, αλλά αν δεν υπάρχει πραγματική ελευθερία στη ζωή μας, αυτή η αυτοσυνειδησία της ελευθερίας είναι κενή και κούφια. Είναι απλώς ελευθερία σε μορφή, χωρίς περιεχόμενο.
Επομένως, ο Χέγκελ γράφει ότι «Η ελευθερία μπορεί, ωστόσο, να είναι και αφηρημένη ελευθερία χωρίς αναγκαιότητα, η οποία ψευδοελευθερία είναι αυτοθέληση, και γι' αυτό το λόγο είναι αυτοαναιρούμενη, ασυνείδητα περιορισμένη, μια φαντασιακή ελευθερία που είναι ελεύθερη μόνο στη μορφή». Αυτή είναι η κενή, απροσδιόριστη ελευθερία που έχουμε στη Δύση. Όπως διατύπωσε ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Clouscard, είναι μια ελευθερία όπου «όλα επιτρέπονται αλλά τίποτα δεν είναι δυνατό». Η ελευθερία είναι πάντα καθορισμένη. Eίναι ακριβώς η αναγνώριση της αναγκαιότητας και η ικανότητα να ενεργούμε θετικά βάσει αυτής της αναγνώρισης.
Αυτή η αναγνώριση της αναγκαιότητας, στη σύγχρονη κοινωνική συγκυρία, είναι βασικά μια αναγνώριση των νόμων της κοινωνικής ανάπτυξης που διαμορφώνουν την κοινωνική μας πορεία. Αν δεν έχουμε επίγνωση των πραγματικών συστημικών δυνάμεων που παράγουν τις αλλαγές που παρατηρούμε στον κόσμο μας, δεν έχουμε ούτε την αναγνώριση της αναγκαιότητας ούτε την ικανότητα να επηρεάσουμε την πορεία μας. Αυτό είναι που παρέχουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί της Δύσης, τα μέσα ενημέρωσης, τα σχολεία και η βιομηχανία της ψυχαγωγίας, στην τρέχουσα κοινωνική τάξη, δηλαδή την ικανότητα να εμποδίζουν τους ανθρώπους να αναγνωρίσουν την αναγκαιότητα. Ακόμη και σε περιόδους βαθιάς κοινωνικής κρίσης (όπως η κρίση νομιμότητας που επικρατεί στις ΗΠΑ), οι θεσμοί παραγωγής γνώσης παρέχουν έτοιμες εναλλακτικές εξηγήσεις για την εκάστοτε πραγματικότητα. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, υπάρχει πάντα ένας «άλλος» στον οποίο θα μπορούσε να επιρριφθεί η ευθύνη. Αυτό, επομένως, παράγει συστηματικά μια αναγνώριση ψευδούς αναγκαιότητας και, ως εκ τούτου, μια ανελευθερία που βιώνεται ως ελευθερία.
Αν κατανοήσουμε την ιστορία ως την ιστορία της πραγματικότητας της ελευθερίας, είναι προφανές ότι απέχουμε πολύ από το «τέλος» της. Ωστόσο, η κατάρρευση της δυτικής καπιταλιστικής τάξης που κάποτε ξεγέλασε τον Χέγκελ να δει στην αφηρημένη διακήρυξη της ελευθερίας το «τέλος της ιστορίας» (ένα λάθος πολύ πιο ασυγχώρητο όταν συμβαίνει σχεδόν δύο αιώνες μετά με τον Φουκουγιάμα), είναι ένα θετικό βήμα στην πορεία της ανθρωπότητας προς την πραγματική ελευθερία. Η αναγνώριση της αναγνώρισής μας, μιας ψευδούς αναγκαιότητας, επομένως, στέκεται ως μια σημαντική διαμεσολαβητική στιγμή για την αναγνώρισή της πραγματικής αναγκαιότητας.
Η πολυπολικότητα ανοίγει τον κόσμο σε αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «βασίλειο της ελευθερίας», αναγνωρίζοντας τους νόμους της καπιταλιστικής κοινωνικής ανάπτυξης και παρεμβαίνοντας ενεργά για να τους υπονομεύσει. Αυτό είναι, βασικά, αυτό που διακυβεύεται όταν χώρες όπως η Κίνα, η Ρωσία, το Ιράν κ.λπ. θέτουν το κοινωνικό και κοινό καλό πάνω από τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Αυτή η υπεροχή του κεφαλαίου που δικαιολογεί την επισήμανση του συστήματος ως “καπιταλισμός”, υπονομεύεται ενεργά από τον πολυπολικό κόσμο. Ενώ αυτή η αλλαγή, όπως είπε ο Χέγκελ, «εισάγει τη διάλυση, [και συνεπάγεται/εμπεριέχει] ταυτόχρονα την άνοδο μιας νέας ζωής». Ο νέος κόσμος που γεννιέται, όπως τον έχει περιγράψει ο οικονομολόγος Oscar Rojas, βασίζεται στις διεθνείς σχέσεις μεταξύ «συνδεδεμένων ελεύθερων παραγωγών», δηλαδή κυρίαρχων χωρών που εμπλέκονται σε γεωπολιτικές σχέσεις win-win (κέρδος με κέρδος), και οδηγεί την ανθρωπότητα σε έναν «κοινοτιστικό τρόπο παραγωγής», όπου οι στόχοι της κοινωνικά διεξαγόμενης παραγωγής δεν είναι η συσσώρευση κεφαλαίου σε ιδιωτικά χέρια, αλλά η κοινωνική χρησιμότητα και το κοινωνικό όφελος.
Ο Χέγκελ είχε δίκιο, λοιπόν, για τον ήλιο της παγκόσμιας ιστορίας που δύει στη Δύση. Αλλά η δύση του έχει περάσει προ πολλού. Σήμερα η ανθρωπότητα βρίσκεται σε μια αστρονομική αυγή. Για άλλη μια φορά, ο ήλιος ανατέλλει στην Ανατολή. Αν και δεν έχει βγει πλήρως, το φως του έχει γίνει ορατό. Μια νέα μέρα είναι εδώ.
Συγγραφέας
Ο Carlos L. Garrido είναι Κουβανοαμερικανός καθηγητής φιλοσοφίας. Είναι διευθυντής του Midwestern Marx Institute και γραμματέας εκπαίδευσης του Αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Έχει συγγράψει πολλά βιβλία, μεταξύ των οποίων τα The Purity Fetish and the Crisis of Western Marxism (2023), Why We Need American Marxism (2024), Marxism and the Dialectical Materialist Worldview (2022) και τα επερχόμενα On Losurdo's Western Marxism (2024) και Hegel, Marxism, and Dialectics (2025). Έχει γράψει για δεκάδες επιστημονικές και δημοφιλείς εκδόσεις σε όλο τον κόσμο και διευθύνει διάφορες ζωντανές εκπομπές για το Midwestern Marx Institute στο YouTube. Μπορείτε να εγγραφείτε στο Substack Philosophy in Crisis ΕΔΩ.
Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο The China Academy.
.jpeg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου