Ευτύχης Μπιτσάκης - Δρόμοι της διαλεκτικής

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

«ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ». Γιατί «δρόμοι»; Επειδή η Διαλεκτική δεν είναι σύστημα κλειστό στον ιστορικό χρόνο, όπως είναι τα θεωρησιακά συστήματα. Η διαλεκτική αντίληψη της φύσης και της κοινωνίας αναπτύσσεται ή πρέπει να αναπτύσσεται αξιοποιώντας το γίγνεσθαι των επιστημών και το σύνολο της κοινωνικής πρακτικής. Τι σημαίνει όμως διαλεκτική; Στην ελληνική αρχαιότητα σήμαινε κυρίως την τέχνη της συζήτησης. Ομως ήδη στους Προσωκρατικούς και κυρίως στον Ηράκλειτο, η «αυθόρμητη διαλεκτική» (ο όρος δεν υπήρχε ακόμα ) αφορούσε προπαντός το κοσμικό γίγνεσθαι. 

Η οντολογική και η γνωσιολογική συνιστώσα της διαλεκτικής ενυπάρχει «εν σπέρματι» στην αρχαία υλιστική φιλοσοφία. Αλλά η τριπλή όψη της διαλεκτικής (μέθοδος, θεωρία της γνώσης, θεωρία τουείναι) υπάρχει ήδη ρητά στην εγελιανή φιλοσοφία, όπως και στο έργο των κλασικών του μαρξισμού. Διαλεκτική σημαίνει κίνηση, τόσο της φύσης όσο και της κοινωνίας και της γνώσης. Αέναο γίγνεσθαι χάρη στις αντιθέσεις που ενυπάρχουν «στα πράγματα και στους θεσμούς». Σημαίνει εξέλιξη, ποιοτικούς μετασχηματισμούς, άλματα ως «στιγμές» της συνέχειας και της ρήξης. Στη νεότερη, υλιστική διαλεκτική, η μέθοδος, η θεωρία της γνώσης, η διαλεκτική λογική και η θεωρία του είναι (η Οντολογία) συνιστούν όψεις μιας οργανικής ενότητας. Ενότητα, εντούτοις, δεν σημαίνει ταυτότητα. 

Καθεμιά από τις συνιστώσες της διαλεκτικής αποτελεί ιδιαίτερο πεδίο ερευνάς σε συνάρτηση με το όλον. Παρά ταύτα, υπάρχει μιά παράδοση στη μαρξιστική φιλοσοφία, να χρησιμοποιείται η λέξη Διαλεκτική αόριστα, και για τις τέσσερις συνιστώσες της μαρξιστικής κοσμοαντίληψης. Η ασάφεια αυτή προκαλεί συγχύσεις και εμποδίζει τη συγκεκριμένη κατανόηση και ανάπτυξη της υλιστικής κοσμοαντίληψης ως ενότητας μεθόδου, λογικής θεωρίας της γνώσης και θεωρίας του είναι.

Αλλά η ηγεμονία του θετικισμού, του δομισμού και των διαφόρων υποκειμενικών φιλοσοφικών ρευμάτων στην εποχή μας έχει ασκήσει μια « ιδεολογική τρομοκρατία », με συνεπεία οι μαρξιστές να μην τολμούν συνήθως να αναφέρονται στην οντολογική διάσταση του μαρξισμού. Ετσι διαβάζουμε συχνά οτι η διαλεκτική είναι μέθοδος για δράση, μέθοδος της ιστορικής πρωτοβουλίας. Αλλά η απόρριψη του οντολογικού θεμελίου της διαλεκτικής εκκενώνει από περιεχόμενο και την υλιστική θεωρία της γνώσης. Έτσι η διαλεκτική μένει μετέωρη. Χωρίς οντολογικό αντίκρισμα. Χωρίς αντιστοιχία με τη φυσική και την κοινωνική πραγματικότητα. 

Ο μαρξισμός εχει μιά ρητή οντολογική και γνωσιοθεωρητική θεμελίωση. Αλλά ο μαρξισμός δεν είναι σήμερα της μόδας. 

Η κατάρρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και η καθολική κρίση (οικονομική, κοινωνική, ιδεολογική, υπαρξιακή) των κοινωνιών του υστέρου καπιταλισμού εκτρέφουν αλλοτριωμένες και αλλοτριωτικές μορφές συνείδησης, από τον απλοϊκό εμπειρισμό και τον χυδαίο αστικό υλισμό μέχρι τις διάφορες υποκειμενικές φιλοσοφίες και τον θρησκευτικό ή τον επιστημονικοφανή μυστικισμό. Στις κοινωνίες της κρίσης και της απουσίας νοήματος, το υπαρξιακό κενό έρχονται να το αναπληρώσουν ο μυστικισμός, « δεισιδαιμονίες, η μαγεία, οι αιρέσεις και η πίστη στα θαύματα. Ο σύγχρονος ανορθολογισμός βλασταίνει στο άξενο έδαφος της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας.

Και όμως: Το φάντασμα του μαρξισμού δεν έπαψε να πλανάται ως απειλή και ως ελπίδα πάνω από τις σημερινές κοινωνίες. Μετά την πρώτη απογοήτευση και τη σύγχυση, από τα ερείπια του θεσμοποιημένου, απολογητικού μαρξισμού άρχισαν να αναδύονται οι πρώτες απόπειρες για ξεπέρασμα της κρίσης μέσα από τη διαλεκτική δημιουργική υπέρβαση αυτού που υπήρχε. Τό πλήθος των βιβλίων, των περιοδικών, των συνεδρίων, των δημόσιων συζητήσεων μαρτυρεί την «έπιστροφή» της μαρξιστικής σκέψης, απελευθερωμένης από τα δεσμά του δογματικού-απολογητικού απολιθώματος.

Ορισμένοι σήμερα θρηνούν για τη χαμένη Ιερουσαλήμ. Αλλοι προσαρμόστηκαν, αρνούμενοι ο,τι κάποτε υποστήριξαν - αρνούμενοι μέσα από την προσοδοφόρα προσαρμογή τον κάποτε καλύτερο εαυτό τους. Αλλοι, τέλος, παραμένουν αμετακίνητοι, λες και η κοσμοϊστορική καταστροφή ήταν ενα απλό επεισόδιο της Ιστορίας. Υπάρχει όμως και μια διαφορετική αντιμετώπιση: χωρίς εύκολους μηδενισμούς, χωρίς την απολιθωμένη στάση που περνιέται για Ιδεολογική συνέπεια, να επιχειρήσουμε να εξηγήσουμε την πρακτική αποτυχία του μαρξισμού, να ανακτήσουμε το επιστημονικό κεκτημένο του, και να προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε τη θεωρία σε αντιστοιχία με τους πλανητικούς κινδύνους και τις πρωτοφανείς θετικές δυνατότητες της εποχής μας. 

Το βιβλίο αυτό δεν επιχειρεί μια —σύντομη έστω— εξιστόρηση της πορείας της διαλεκτικής κοσμοαντίληψης. Επίσης, δεν αποτελεί μια συστηματική διαπραγμάτευση της διαλεκτικής. Μετά από ενα εισαγωγικό κεφάλαιο για τις προϋποθέσεις της εμφάνισης της μαρξιστικής φιλοσοφίας, και ενα δεύτερο για τη μαρξιστική κριτική της φιλοσοφίας του Χέγκελ, στο βιβλίο διερευνώνται ορισμένα επίκαιρα και βασικά προβλήματα, με βάση το εργο των κλασικών αλλά και νεότερων μαρξιστών και —προφανώς— τα δεδομένα της εποχής μας. Έτσι, μέσα από τη μελέτη ειδικών και επίκαιρων προβλημάτων, επιχειρείται να αναδειχτούν όψεις της διαλεκτικής-υλιστικής κοσμοαντίληψης. 

Ό τίτλος του βιβλίου, Δρόμοι της Διαλεκτικής, υπογραμμίζει τη διπλή, ιστορική και «συστηματική» προσέγγιση των προβλημάτων. Αντιστοιχεί στους «δρόμους» προσέγγισης ορισμένων βασικών προβλημάτων του σημερινού κόσμου. Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Σταύρο Πετσόπουλο που δέχτηκε να περιλάβει αυτό το βιβλίο στη σειρά των εκδόσεων της «Αγρας». Επίσης να τον ευχαριστήσω, αυτόν και τους συνεργάτες του, για την άψογη εμφάνιση του βιβλίου.

ΕΥΤΥΧΗΣ ΜΠΙΤΣΑΚΗΣ

Ιούλιος 2003