Ηράκλειτος ο Εφέσιος ως αφορμή προβληματισμού περί της σχέσης μεταξύ πληροφόρησης/παραπληροφόρησης, "πολυμάθειας" και γνώσης.

Του Δημήτρη Πατέλη 

Η σχέση απομυστικοποίησης-αποανθρωπομορφοποίησης του είναι και του γίγνεσθαι, δεν θεμελιώνει μόνο το φιλοσοφικό στοχασμό, αλλά και το επίστασθαι γενικώς, την επιστημονική αντίληψη του κόσμου, δια της συνειδητοποίησης του γεγονότος ότι αν θέλουμε να είμαστε ορθολογικώς σκεπτόμενοι και επιστήμονες, τον κόσμο αυτό θα πρέπει να τον μελετήσουμε, χωρίς την ανάμειξη καμίας θείας ή δαιμόνιας δύναμης, καμίας υποκειμενικής αντίληψης ή υποκειμενισμού, αλλά ως έχει αφ’ εαυτού. Και μάλιστα, ο κόσμος αυτός, κατά τον Ηράκλειτο, είναι ένας κόσμος, ο οποίος δεν αποκαλύπτεται άμεσα, ευθέως στην αντίληψη του ανθρώπου, διότι, όπως λέει ο Ηράκλειτος, «φύσις ... κρύπτεσθαι φιλεῖ» [69(123)] και «ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων» [26. (54)]. Εδώ είναι ήδη παρούσα η διαισθητική εικασία περί της ουσίας των φαινομένων και διαδικασιών, σε αντιδιαστολή με την επιφανειακή όψη, με τα προφανή, τα πρόδηλα, τα πασιφανή και αυταπόδεικτα. Αυτή η εικασία σηματοδοτεί την έναρξη της επιστημονικής ορθολογικής σχέσης του νου προς το επιστητό. Στην αντίληψη των απαρχών του φιλοσοφικού στοχασμού η φύση προβάλλει ως καθολική διαίσθηση περί ενός αυτοκινούμενου όλου το οποίο γεννά τα επιμέρους όντα. Η αντίληψη, ο λόγος και οι ενέργειες βάσει της αληθούς γνώσης της φύσης και των νόμων που διέπουν τα πάντα, είναι σωφροσύνη, αρετή και σοφία: «σωφρονεῖν ἀρετὴ μεγίστη, καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας» [79. (112)] και «εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν, ἐπίστασθαι γνώμην, ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων» [77. (41)].
Ακόμα και η κατ’ αίσθησιν γνώση προϋποθέτει καλλιέργεια, δεδομένου ότι «κακοὶ μάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλμοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων» [109. (107)]. Η πολυμάθεια είναι μεν αναγκαίος όρος για τη γνωστική δύναμη του φιλοσόφου: «χρὴ εὖ μάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι» [80. (35)], αλλά όχι και επαρκής για τη νοητική ικανότητα, καθ’ όσον «πολυμαθίη νόον <ἔχειν> οὐ διδάσκει· Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον» [81. (40)].
Ως εκ τούτου, η γνώση απαιτεί έρευνα, αναζήτηση, σ’ αυτή την αναζήτηση ο Ηράκλειτος είναι πολύ προσεκτικός. Αφενός μεν, μας καλεί να επιδιώκουμε την ακριβέστερη δυνατή κριτική προσέγγιση μέσω των δεδομένων των αισθήσεών μας, ιεραρχώντας τα τελευταία: «ὀφθαλμοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι μάρτυρες» [108. (101a)].
Αφετέρου δε, προειδοποιεί περί της ελλιπούς, ανεπαρκούς λειτουργίας των δεδομένων των αισθήσεών μας και πολύ συχνά παραπέμπει στην πλάνη με την οποία είναι συνυφασμένα αυτά τα δεδομένα. Άρα, κατά τον Ηράκλειτο, δεν αρκεί η κατ’ αίσθησιν πρόσληψη της πραγματικότητας, χρειάζεται μια εμβαθύνουσα προσέγγιση, η οποία επίσης δεν μπορεί να αρκεστεί στη διακριτική ενόραση, αλλά πρέπει να λειτουργήσει στο επίπεδο της θεωρίας για να μπορέσει ο άνθρωπος να συλλάβει το λόγο-νόμο, την αρμονία που διέπει την πραγματικότητα.