ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ 3)- Η ΗΘΙΚΗ ή ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ, ως μορφή της κοινωνικής συνείδησης.

ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ
3)- Η ΗΘΙΚΗ ή ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ, ως μορφή της κοινωνικής συνείδησης.
( Ινστιτούτο φιλοσοφίας της ΕΣΣΔ, « Βασικές αρχές υλιστικής φιλοσοφίας », σελ. 382-387 )


                                                    

Στην ανθρώπινη κοινωνία υπάρχει πληθώρα κανόνων και εθίμων, που τηρώντας τα οι άνθρωποι ζουν μαζί και δουλεύουν. Μερικοί από τούς κανόνες αυτούς, όπως είδαμε παραπάνω, θεσπίζονται και επιβάλλονται από το κράτος, σαν αρχές του δικαίου. Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να τους εφαρμόζουν δυνάμει του νόμου. Άλλοι κανόνες στηρίζονται στην κοινή γνώμη και επιδοκιμάζονται η αποδοκιμάζονται απ' αυτήν. Είναι οι ηθικοί κανόνες. Σ' αυτούς εκφράζεται η σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους και προς την κοινωνία γενικά. Το σύνολο τέτοιων κανόνων ή αρχών, που καθορίζουν την αντίληψη των ανθρώπων για το τί είναι καλό, κακό, χρέος, τιμή, δίκαιο, κλπ ονομάζεται ηθική ή ηθικότητα.

Οι έννοιες του χρέους, της τιμής, της συνείδησης, του καλού, του κακού, του δίκαιου είναι βασικές κατηγορίες της ηθικής. Με γνώμονα τις κατηγορίες αυτές, η κοινωνία, η τάξη ή η κοινωνική ομάδα ανθρώπων εκτιμάει τις ενέργειες και πράξεις του άλφα ή βήτα ανθρώπου. Ο ίδιος ο άνθρωπος άλλωστε ελέγχει τις πράξεις του με βάση τούς ριζωμένους μέσα του ηθικούς κανόνες και συνάμα νιώθει τη συναίσθηση της ευθύνης για τις πράξεις αυτές, δοκιμάζει το αίσθημα του χρέους, της τιμής, του δίκαιου κλπ. Γ’ αυτό η ηθική δεν συμπεριλαμβάνει μόνο το σύνολο των αρχών, κανόνων συμπεριφοράς, αλλά και ορισμένα ηθικά συναισθήματα.

Η αναγκαιότητα των ηθικών κανόνων καθορίζεται από το ότι ο άνθρωπος ζει στην κοινωνία, είναι μέλος της. Γι' αυτό δεν μπορεί και ούτε πρέπει να ενεργεί, ξεκινώντας μόνο από τα ατομικά του συμφέροντα, άλλα είναι υποχρεωμένος να υπολογίζει και τους άλλους ανθρώπους, την κοινωνία στο σύνολο της. Σε συνάρτηση μ' αυτό η κοινωνία, η τάξη προβάλλει μπρος στο κάθε μέλος της ορισμένες ηθικές απαιτήσεις, που πρέπει να τις ικανοποιεί.
Πως εμφανίζονται όμως οι κανόνες της ηθικής; Στις ιδεαλιστικές και θρησκευτικές θεωρίες υποστηρίζεται, ότι η ηθική εμφανίστηκε με εντολή του θεού, ή ότι έχει την πηγή της στο «απόλυτο λογικό», στο «καθολικό χρέος». Στην πραγματικότητα, οι ηθικοί κανόνες γεννιούνται από τις συνθήκες της κοινωνικής ζωής, ανάμεσα στις όποιες πρωταρχικές, είναι οι οικονομικές σχέσεις. Έτσι, λχ., η ηθική εντολή «ου κλέψεις», παρατηρεί ο Ένγκελς στο βιβλίο του «Αντί-Ντύρινγκ», παρουσιάστηκε μόνο με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η αλλαγή των ηθικών αντιλήψεων καθορίζεται σε τελευταία ανάλυση από την αλλαγή της οικονομικής διάρθρωσης της κοινωνίας. Στη διαμόρφωσή τους όμως επιδρούν και άλλοι παράγοντες της κοινωνικής ζωής, λχ., η ταξική πάλη, καθώς και άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης, οι πολιτικές και νομικές αντιλήψεις, η τέχνη κλπ.

Ορισμένες ηθικές απαιτήσεις και κανόνες εμφανίστηκαν στις συνθήκες του πρωτόγονου κοινοτικού καθεστώτος. Εδώ δεν υπήρχε ακόμα η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις, και γι αυτό όλα τα μέλη της κοινωνίας υποτάσσονταν στους ενιαίους κανόνες της ηθικής, που βασίζονταν στην κοινοκτημοσύνη.

Στην ταξικά ανταγωνιστική κοινωνία, βάση της οποίας είναι η ατομική ιδιοκτησία, η ηθική εκφράζει τα συμφέροντα ορισμένων τάξεων και, συνεπώς, έχει ταξικό χαρακτήρα. Πρώτη μορφή ταξικής ηθικής ήταν η ηθική των δουλοκτητών, που δικαιολογούσε την εκμετάλλευση των δούλων. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης το δήλωνε απερίφραστα ότι, η δουλεία «είναι ωφέλιμη και δίκαιη».

Στο δουλοκτητικό, φεουδαρχικό και αστικό σύστημα υπάρχει η ηθική των εκμεταλλευτών και η ηθική των καταπιεζομένων, των εκμεταλλευομένων τάξεων. κυρίαρχη, φυσικά, είναι η ηθική της άρχουσας τάξης, που κρατάει στα χέρια της την εξουσία και κατέχει τα μέσα παραγωγής. Η κάθε τάξη δίνει διαφορετικό περιεχόμενο σε τέτοιες έννοιες της ηθικής, όπως είναι το καλό και το κακό, η τιμή και η ατιμία κλπ. Γι' αυτό στην αστική κοινωνία, λχ., ο κεφαλαιοκράτης θεωρεί την εκμετάλλευση καλό, ενώ ο εργάτης τη θεωρεί κακό.
Μπορεί, θα μας έλεγε κανείς, να υποθέσουμε ότι η κάθε τάξη, έχει δίκιο από την άποψη της, από τη θέση των ταξικών συμφερόντων της και ότι γι' αυτό είναι αδύνατο να βρεθεί ένα αντικειμενικό κριτήριο, που θα έδινε τη δυνατότητα να διαπιστωθεί, τίνος οι ηθικοί κανόνες και αρχές είναι πραγματικά δίκαιοι. Ωστόσο υπάρχει ένα τέτοιο κριτήριο. Αληθινή ηθική είναι εκείνη η ηθική, που εκφράζει τα συμφέροντα των προοδευτικών τάξεων. Η πιο προοδευτική ηθική που εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλης της εργαζόμενης ανθρωπότητας, είναι η κομμουνιστική ηθική. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα αν τη συγκρίνουμε με την αστική ηθική.

Κύριο κριτήριο της αστικής ηθικής, που στη βάση της βρίσκεται η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία, είναι ο έσχατος ατομικισμός και εγωισμός. Το πνεύμα της ιδιοτέλειας, του ατομικισμού διαπέρνα δόλους τους πόρους της καπιταλιστικής κοινωνίας. «Ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο», «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», τέτοιες είναι οι ηθικές αρχές, που κυβερνούν στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν υπάρχει έγκλημα που να μην το διαπράξει ο κεφαλαιοκράτης, όταν πρόκειται να αποκομίσει κέρδος.
Στις σημερινές συνθήκες, η αστική ηθική δείχνει ξεκάθαρα όλη τη μισανθρωπία της. Στο όνομα του υπερκέρδους τα μονοπώλια θυσιάζουν όχι μόνον την ευημερία ξεχωριστών ανθρώπων, αλλά και ολόκληρων λαών. Οι μονοπωλητές τάσσονται κατά του αφοπλισμού, απειλούν τον κόσμο με νέο καταστρεπτικό πόλεμο.

Η κομμουνιστική ηθική διαφέρει ριζικά από οποιαδήποτε εκμεταλλευτική ηθική, με τον κολεκτιβισμό της, που προσδιορίζεται από το χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων στο σοσιαλισμό και στον κομμουνισμό. Είναι η πιο προοδευτική ηθική στην ιστορία της ανθρωπότητας. Απορρίπτοντας τη διεστραμμένη, εγωιστική ηθική των εκμεταλλευτών, η κομμουνιστική ηθική εκφράζει τα συμφέροντα και τα ιδανικά όλης της εργαζόμενης ανθρωπότητας. Σ' αυτήν ενσαρκώθηκαν οι αγνοί κανόνες της ηθικής και του δικαίου, που στο παρελθόν, επί κυριαρχίας των εκμεταλλευτών, παραμορφώνονταν και καταπατούνταν ξετσίπωτα. Ο,τι το καλύτερο επεξεργάστηκαν οι λαϊκές μάζες στη διάρκεια της χιλιόχρονης πάλης τους ενάντια στην κοινωνική καταπίεση και σ' όλα τα ηθικά ανομήματα, βρήκε την έκφραση του στην κομμουνιστική ηθική.

Η κομμουνιστική ηθική εμφανίστηκε σαν ηθική της εργατικής τάξης στα σπλάχνα ακόμα του καπιταλισμού, αποτελώντας μια από τις μορφές διαμαρτυρίας κατά της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στην πορεία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και κομμουνισμού, η κομμουνιστική ηθική πλουτίζεται με νέες αρχές, με καινούριο περιεχόμενο. Στη βάση της κομμουνιστικής ηθικής, έδειχνε ο Β. I. Λένιν, βρίσκεται η πάλη για την εδραίωση και την ολοκλήρωση του κομμουνισμού. Στο Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ διατυπώνεται ο ηθικός κώδικας των οικοδόμων του κομμουνισμού, που περιέχει τις βασικές αρχές της κομμουνιστικής ηθικής. Στις αρχές αυτές αντανακλούνται οι καλύτερες αρετές των οικοδόμων της κομμουνιστικής κοινωνίας.

Καθολικός κανόνας διαγωγής των οικοδόμων της σοσιαλιστικής κοινωνίας γίνεται η κύρια απαίτηση του ηθικού αυτού κώδικα, που είναι η αφοσίωση στην υπόθεση του κομμουνισμού, η αγάπη προς τη σοσιαλιστική πατρίδα και τις χώρες του σοσιαλισμού. Η εργασία προς όφελος της κοινωνίας, η βαθιά συναίσθηση του κοινωνικού χρέους, η συναίσθηση της ατομικής ευθύνης του καθενός για την τύχη της επιχείρησής του, του κολχόζ του και όλης της κοινωνίας, όλα αυτά γίνονται τώρα κιόλας ηθικός κανόνας για τα πολλά εκατομμύρια των εργαζομένων της πόλης και του χωριού. Το ρόλο της συνειδητής εργασίας στη ζωή της κοινωνίας υπογράμμιζε επανειλημμένα ο Β. I. Λένιν. Ο κομμουνισμός και η εργασία είναι δύο πράγματα αδιαίρετα. Οι σοβιετικοί άνθρωποι παλεύουν δραστήρια ενάντια σε εκείνους που δεν θέλουν να εργαστούν, που θέλουν να πάρουν από την κοινωνία περισσότερο απ' ό,τι δίνουν σ' αυτήν.

Οι οικοδόμοι της σοσιαλιστικής κοινωνίας δεν κάνουν στραβά μάτια όταν έχουν να κάνουν με στάση αδιαφορίας απέναντι στη λαϊκή περιουσία. Δικαιολογημένα απαιτούν αυστηρή τιμωρία για κείνους, που είναι ένοχοι εγκληματικής τσαπατσουλιάς. Η προσεκτική στάση απέναντι στην κοινωνική ιδιοκτησία, η φροντίδα του καθενός για τη διαφύλαξη και την αύξηση της κοινωνικής ιδιοκτησίας είναι μια από τις βασικές αρχές του ηθικού κώδικα, που όλο και σταθερότερα μπαίνει στη ζωή των σοβιετικών ανθρώπων.

Ο άνθρωπος της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι ανθρωπιστής. Το σύνθημα του κομμουνιστικού ανθρωπισμού είναι η αρχή « ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι φίλος, σύντροφος και αδελφός ». Ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός διαφέρει ριζικά, ως προς τους σκοπούς του, από τον ανθρωπισμό του παρελθόντος, γιατί σ' αυτόν αντικατοπτρίζεται η φύση του νέου κοινωνικού καθεστώτος, στο κέντρο της προσοχής του οποίου βρίσκεται ο άνθρωπος με τις ανάγκες του. Δεν περιορίζεται στην διακήρυξη των ευγενικών ιδανικών της ανθρωπότητας, άλλα απαιτεί πλήρη εφαρμογή τους στη ζωή. Τα κομμουνιστικά ιδεώδη δεν είναι απλώς αφηρημένα, αόριστα όνειρα για το μέλλον, άλλα έκκληση για δραστήριο επαναστατικό αγώνα για την ευτυχία όλων των εργαζομένων.

Για τον κομμουνιστικό ανθρωπισμό είναι χαρακτηριστικό η μη ανεκτικότητα προς κάθε τι που εμποδίζει την ελευθερία και την ευτυχία του ανθρώπου, η αδιαλλαξία απέναντι σ' όλους τους εχθρούς της ανθρωπότητας : τους εκμεταλλευτές, που καταπιέζουν τις λαϊκές μάζες, τους κατακτητές ξένων εδαφών, τους υποκινητές του πολέμου. Ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός είναι ανθρωπισμός λαϊκός, κολεκτιβίστικος. Εκφράζει τα συμφέροντα όλης της ανθρωπότητας και είναι διαποτισμένος από την επαναστατική αισιοδοξία, από την πίστη στο φωτεινό μέλλον.

Ο άνθρωπος της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι πατριώτης. Αγαπάει την Πατρίδα του και το λαό του. Ο σοβιετικός πατριωτισμός είναι διεθνιστικός. Η αδελφική αλληλεγγύη προς τους εργαζόμενους των χωρών του σοσιαλιστικού συστήματος, προς όλους τους λαούς του κόσμου είναι χαρακτηριστικό και αναπόσπαστο γνώρισμα των σοβιετικών ανθρώπων, οι οποίοι αποστρέφονται την έχθρα μεταξύ εθνών και φυλών, που καλλιεργούν οι ιδεολόγοι του ιμπεριαλισμού.

Πολλούς σοβιετικούς πολίτες τους διακρίνουν τέτοια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ήθους των ανθρώπων της κομμουνιστικής κοινωνίας όπως είναι η ηθική αγνότητα, η τιμιότητα και η ευθύτητα, η απλότητα και η σεμνότητα στην κοινωνική και ατομική ζωή, ο σεβασμός της οικογένειας, η μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, η μη ανεκτικότητα απέναντι στην αδικία, στον παρασιτισμό, στην ατιμία, στον καριερισμό, στην απληστία, και σε άλλες επιβιώσεις του καπιταλισμού στη συνείδηση των ανθρώπων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα θα διαπαιδαγωγεί και στο εξής ακούραστα τους σοβιετικούς ανθρώπους στο πνεύμα των υψηλών αρχών του ηθικού κώδικα των οικοδόμων του κομμουνισμού, θα κάνει το πάν ώστε να μετατραπούν οι αρχές αυτές σε ατομικές πεποιθήσεις όλων των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

V - Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ -  Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

                                                              

(ενότητα V σελ.100)

Το πώς εξελίχθηκε το κράτος εν μέρει με τη μεταβολή των οργάνων του καθεστώτος των γενών, εν μέρει με τον παραγκωνισμό τους από νέα όργανα που βγήκαν στη μέση, και τέλος με την ολοκληρωτική αντικατάστασή τους από πραγματικά όργανα κρατικής εξουσίας, ενώ τη θέση του πραγματικού «ένοπλου λαού», που μόνος του υπεράσπιζε τον εαυτό του στα γένη, στις φρατρίες και στις φυλές του, πήρε μια ένοπλη «δημόσια εξουσία» που ήταν υποταγμένη στα κρατικά αυτά
όργανα και που επομένως μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ενάντια στο λαό -όλα αυτά μπορούμε, στην πρώτη τους τουλάχιστον φάση, να τα παρακολουθήσουμε καλύτερα από οπουδήποτε αλλού στην αρχαία Αθήνα. τις αλλαγές στη μορφή τις περιέγραψε βασικά ο Μόργκαν, εγώ πρέπει να συμπληρώσω στο μεγαλύτερό του μέρος το οικονομικό περιεχόμενο που γεννάει αυτές τις αλλαγές.

 Στην ηρωική εποχή οι τέσσερις φυλές των Αθηναίων κατοικούσαν ακόμα σε χωριστά εδάφη στην Αττική. Ακόμα και οι δώδεκα φρατρίες, που τις αποτελούσαν, φαίνεται να είχαν κι αυτές ξεχωριστές έδρες στις δώδεκα πόλεις του Κέκροπα. Το καθεστώς ήταν το ίδιο το καθεστώς της ηρωικής εποχής: λαϊκή συνέλευση, λαϊκό συμβούλιο, βασιλιάς. Την εποχή που αρχίζει η γραφτή ιστορία, η γη ήταν κιόλας μοιρασμένη και είχε περάσει σε ατομική ιδιοκτησία, όπως ταιριάζει στην ήδη αρκετά αναπτυγμένη εμπορευματική παραγωγή στα τέλη της ανώτερης βαθμίδας της βαρβαρότητας και στην αντίστοιχή της ανταλλαγή εμπορευμάτων. Πλάι στα σιτηρά παρήγαγαν κρασί και λάδι. Το θαλάσσιο εμπόριο στο Αιγαίο Πέλαγος το αποσπούσαν όλο και περισσότερο από τους Φοίνικες και το μεγαλύτερό του μέρος έπεφτε σε αττικά χέρια. Με την αγορά και την πώληση της γαιοκτησίας, με τον προοδευτικό καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στη γεωργία και τη χειροτεχνία, στο εμπόριο και τη ναυτιλία, ανακατεύτηκαν αναγκαστικά και πολύ γρήγορα τα μέλη των γενών, των φρατριών και των φυλών. Στην περιφέρεια της φρατρίας και της φυλής εγκαταστάθηκαν κάτοικοι, που αν και ήταν από τον ίδιο λαό, ωστόσο δεν ανήκαν σ' αυτές τις οργανώσεις, ήταν δηλαδή ξένοι στον τόπο της κατοικίας τους. Γιατί σε ειρηνικές εποχές κάθε φρατρία και κάθε φυλή διαχειριζόταν μονάχη της τις υποθέσεις της, χωρίς να συμβουλεύεται το λαϊκό συμβούλιο ή το βασιλιά στην Αθήνα, Όποιος όμως κατοικούσε στην περιοχή της φρατρίας ή της φυλής χωρίς ν' ανήκει σ' αυτές, δεν μπορούσε, φυσικά, να παίρνει μέρος σ' αυτή τη διοίκηση.

Έτσι, η ρυθμισμένη λειτουργία των οργάνων του καθεστώτος των γενών διαταράχτηκε τόσο, που από την ηρωική κιόλας εποχή χρειάστηκε θεραπεία. Εισήγαγαν το πολίτευμα που αποδίδεται στον Θησέα. Η αλλαγή που έγινε ήταν πριν απ' όλα ότι ιδρύθηκε κεντρική διοίκηση στην Αθήνα, δηλαδή μερικές από τις υποθέσεις που ως τότε διαχειρίζονταν ανεξάρτητα οι φυλές, κηρύχτηκαν κοινές υποθέσεις και ανατέθηκαν στο κοινό συμβούλιο που έδρευε στην Αθήνα. Μ' αυτό, οι Αθηναίοι έκαναν ένα βήμα πιο μπροστά απ' ό,τι είχε κάνει ποτέ οποιοσδήποτε ιθαγενής  λαός στην Αμερική: αντί για την απλή ομοσπονδία φυλών που κατοικούσαν η μια δίπλα στην άλλη, οι φυλές συγχωνεύτηκαν σ' ένα και μόνο λαό. Έτσι γεννήθηκε ένα αθηναϊκό γενικό λαϊκό δίκαιο, που βρισκόταν πάνω από το εθιμικό δίκαιο των φυλών και των γενών. Ο αθηναίος πολίτης σαν τέτοιος απέκτησε ορισμένα δικαιώματα και νέα νομική προστασία, ακόμα και σε έδαφος που ανήκε σε άλλη φυλή. Έτσι, όμως, είχε γίνει το πρώτο βήμα προς την υπονόμευση του καθεστώτος των γενών, γιατί ήταν το πρώτο βήμα για την κατοπινή εισδοχή πολιτών, που δεν ανήκαν σε καμιά από τις φυλές της Αττικής και που βρίσκονταν και έμεναν ολότελα έξω από το αθηναϊκό σύστημα γενών. Ένας δεύτερος θεσμός που αποδίδεται στον Θησέα ήταν ο χωρισμός όλου του λαού, χωρίς να παίρνεται υπόψη το γένος, η φρατρία ή η φυλή, σε τρεις τάξεις: στους ευπατρίδες ή ευγενείς, στους γεώμο- ρους ή γεωργούς και στους δημιουργούς ή χειροτέχνες, και η παραχώρηση στους ευγενείς του αποκλειστικού δικαιώματος να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Είναι αλήθεια ότι αν εξαιρέσουμε την κατοχή των αξιωμάτων από τους ευγενείς, η διαίρεση αυτή έμεινε χωρίς αποτέλεσμα, γιατί δεν δημιουργούσε καμιά άλλη νομική διάκριση ανάμεσα στις τάξεις. Όμως είναι σπουδαία, γιατί μας παρουσιάζει τα νέα κοινωνικά στοιχεία που είχαν αναπτυχθεί σιωπηρά. Δείχνει ότι η από συνήθεια κατοχή των αξιωμάτων στα γένη από ορισμένες οικογένειες είχε ουσιαστικά εξελιχθεί σε μη αμφισβητούμενο δικαίωμα αυτών των οικογενειών στα αξιώματα, ότι αυτές οι οικογένειες, που έτσι κι αλλιώς ήταν ισχυρές με τα πλούτη τους, άρχιζαν να συνενώνονται, έξω από τα γένη τους, σε μια ξεχωριστή προνομιούχα τάξη, και ότι το κράτος, που μόλις γεννιόταν, καθαγίαζε αυτό το σφετερισμό. Δείχνει ακόμα ότι ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στους αγρότες και τους χειροτέχνες είχε κιόλας δυναμώσει τόσο, που διεκδικούσε τα πρωτεία σε κοινωνική σημασία απέ- ναντι στην παλιά διάρθρωση κατά γένη και φυλές. Κηρύσσει τέλος την ασυμβίβαστη αντίθεση ανάμεσα στην κοινωνία των γενών και στο κράτος. Η πρώτη προσπάθεια για το σχηματισμό κράτους είναι να διασπάσει τα γένη, χωρίζοντας τα μέλη του κάθε γένους σε προνομιούχους και μη προνομιούχους και αυτούς πάλι σε δυο επαγγελματικές τάξεις, αντιπαραθέτοντας έτσι τη μια στην άλλη.

 Την παραπέρα πολιτική ιστορία της Αθήνας ως τον Σόλωνα δεν τη γνωρίζουμε ολόπλευρα. Το αξίωμα του βασιλιά έχανε τη σημασία του. Επικεφαλής του κράτους τέθηκαν άρχοντες εκλεγμένοι από τους ευγενείς. Η κυριαρχία των ευγενών μεγάλωνε όλο και περισσότερο, ώσπου κατά το 600 πριν από τη χρονολογία μας έγινε αβάσταχτη. Και συγκεκριμένα, κύριο μέσο για την καταπίεση της λαϊκής ελευθερίας ήταν το χρήμα και η τοκογλυφία. Η κύρια έδρα των ευγενών ήταν μέσα και γύρω από την Αθήνα, όπου το θαλάσσιο εμπόριο, μαζί με την πειρατεία που την ασκούσαν ακόμα όταν τους δινόταν ευκαιρία, τους πλούτιζε και συγκέντρωνε το χρηματικό πλούτο στα χέρια τους. Από εκεί, η χρηματική οικονομία που αναπτυσσόταν διείσδυε σαν διαβρωτικό οξύ στον πατροπαράδοτο τρόπο ύπαρξης των αγροτικών κοινοτήτων που βασίζονταν στη φυσική οικονομία. Το καθεστώς των γενών είναι απολύτως ασυμβίβαστο με τη χρηματική οικονομία. Η καταστροφή των μικροχωρικών της Αττικής συνέπεσε με το χαλάρωμα των παλιών δεσμών του γένους που τους περιέβαλλε προστατευτικά. Το ομόλογο και η κτηματική υποθήκη (γιατί οι Αθηναίοι είχαν εφεύρει ακόμα και την υποθήκη) δεν λογάριαζαν ούτε γένη ούτε φατρίες. Και το παλιό καθεστώς των γενών δεν γνώριζε ούτε το χρήμα, ούτε την προκαταβολή, ούτε το χρηματικό χρέος. Γι' αυτό, η χρηματική κυριαρχία των ευγενών που επεκτεινόταν όλο και περισσότερο, διαμόρφωσε επίσης ένα καινούργιο εθιμικό δίκαιο που εξασφάλιζε τον πιστωτή απέναντι στον οφειλέτη, που καθιέρωνε την εκμετάλλευση του φτωχού χωρικού από τον κάτοχο του χρήματος. Όλοι οι αγροί της Αττικής ήταν γεμάτοι με στύλους, όπου σημειωνόταν ότι το κτήμα είναι υποθηκευμένο στον τάδε και στον τάδε και για το τάδε χρηματικό ποσό. Τα χωράφια που δεν σημαδεύονταν με αυτόν τον τρόπο, είχαν κιόλας στο με- γαλύτερό τους μέρος πουληθεί, γιατί είχε λήξει η προθεσμία της υποθήκης ή γιατί δεν είχαν πληρωθεί οι τόκοι και είχαν γίνει ιδιοκτησία του ευγενή τοκογλύφου. Ο χωρικός έπρεπε να 'ναι ευχαριστημένος, αν του επιτρεπόταν να μείνει σαν ενοικιαστής στο χωράφι και να ζει από το ένα έκτο του εισοδήματος της δουλειάς του, πληρώνοντας για νοίκι τα πέντε έκτα στο καινούργιο αφεντικό. Κάτι παραπάνω. Αν το προϊόν πώλησης του κτήματος δεν έφτανε να καλύψει το χρέος ή αν αυτό το χρέος είχε γίνει χωρίς την εγγύηση μιας υποθήκης, ο οφειλέτης έπρεπε να πουλήσει τα παιδιά του στο εξωτερικό σαν δούλους, για να πληρώσει τον πιστωτή. Η πώληση των παιδιών από τον πατέρα -αυτός ήταν ο πρώτος καρπός του πατρικού δικαίου και της μονογαμίας! Κι αν η βδέλλα δεν είχε ακόμα ικανοποιηθεί πέρα για πέρα, μπορούσε να πουλήσει τον ίδιο τον οφειλέτη σαν δούλο. Αυτή ήταν η ευχάριστη χαραυγή του πολιτισμού για το λαό της Αθήνας.

Παλιότερα, όταν οι συνθήκες ζωής του λαού αντιστοιχούσαν ακόμα στο καθεστώς των γενών, ήταν αδύνατη μια τέτοιου είδους ανατροπή. Εδώ όμως η ανατροπή αυτή είχε γίνει χωρίς να ξέρουν πώς. Ας γυρίσουμε μια στιγμή πίσω στους Ιροκέζους μας. Σ' αυτούς ήταν ακατανόητη μια κατάσταση σαν αυτή που είχε τώρα επιβληθεί στους Αθηναίους, ας πούμε χωρίς να φταίνε και σίγουρα παρά τη θέλησή τους. Σ' αυτούς ο τρόπος παραγωγής που, χρόνος έμπαινε, χρόνος έβγαινε, έμενε ο ίδιος, δεν μπορούσε ποτέ να δημιουργήσει τέτοιες συγκρούσεις που θα έλεγε κανείς ότι επιβάλλονται από έξω, δεν μπορούσε να δημιουργήσει την αντίθεση του πλούσιου και του φτωχού, των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευμένων. Οι Ιροκέζοι απείχαν πολύ ακόμα από το να κυριαρχούν πάνω στη φύση, αλλά μέσα στα πλαίσια των φυσικών συνόρων που τους έβαζε η φύση κυριαρχούσαν πάνω στην ίδια τους την παραγωγή. Εκτός από τις κακές σοδειές στα περιβολάκια τους, εκτός από την εξάντληση του αποθέματος ψαριών στις λίμνες και τα ποτάμια τους, των αγριμιών στα δάση τους, ήξεραν πάντα η θα απέδιδε ο δικός τους τρόπος εξασφάλισης των μέσων για τη συντήρησή τους. Εκείνο που έπρεπε να βγαίνει ήταν τα μέσα για τη συντήρησή τους, άλλοτε φτωχότερα κι άλλοτε πλουσιότερα. Ποτέ
όμως δεν μπορούσαν να προκύψουν απρόβλεπτες κοινωνικές ανατροπές, ρήξη των δεσμών που συγκροτούσαν τα γένη, διάσπαση των μελών των γενών και φυλών σε  αντίθετες, αντιμαχόμενες τάξεις. Η παραγωγή κινιόταν μέσα στα πιο στενά πλαίσια, αλλά οι παραγωγοί εξουσίαζαν το προϊόν τους. Αυτή ήταν η τεράστια υπεροχή της παραγωγής στην εποχή της βαρβαρότητας, που χάθηκε με το πέρασμα στον πολιτισμό, και θα είναι το καθήκον των κατοπινών γενιών να την ξανακατακτή- σουν, αλλά πάνω στη βάση της τεράστιας κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύ- ση που έχει σήμερα επιτευχτεί και της ελεύθερης ένωσης των ανθρώπων που τώρα πια είναι δυνατή.

Διαφορετικά ήταν τα πράγματα στους Έλληνες. Η ατομική ιδιοκτησία που εμφανίστηκε σε κοπάδια και σε αντικείμενα πολυτελείας, οδήγησε στην ανταλλαγή ανάμεσα στα άτομα, στη μετατροπή των προϊόντων σε εμπορεύματα. Κι εδώ βρίσκεται η αρχή όλης της κατοπινής ανατροπής. Μόλις οι παραγωγοί δεν ξόδευαν πια άμεσα οι ίδιοι το δικό τους προϊόν, αλλά το έδιναν στην ανταλλαγή, έχαναν την κυριαρχία πάνω του. Δεν ήξεραν πια η γινόταν και δόθηκε η δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί το προϊόν ενάντια στον παραγωγό, για την εκμετάλλευση και την καταπίεσή του, Γι' αυτό καμιά κοινωνία δεν μπορεί να διατηρήσει για πολύ την κυριαρχία πάνω στην ίδια της την παραγωγή και τον έλεγχο πάνω στα κοινωνικά αποτελέσματα της δικής της παραγωγικής διαδικασίας, όσο δεν καταργεί την ανταλλαγή ανάμεσα στα ξεχωριστά άτομα.

Οι Αθηναίοι όμως έμελλε να μάθουν με την ίδια τους την πείρα πόσο γρήγορα το προϊόν, ύστερα από την εμφάνιση της ανταλλαγής ανάμεσα στα άτομα και τη μετατροπή των προϊόντων σε εμπορεύματα, επιβάλλει την κυριαρχία του πάνω στον παραγωγό. Με την εμπορευματική παραγωγή εμφανίστηκε και η καλλιέργεια της γης από τα ξεχωριστά άτομα και για δικό τους λογαριασμό και σύντομα ακολούθησε και η ατομική ιδιοκτησία στη γη. Ήρθε ακόμα και το χρήμα, το γενικό εμπόρευμα, που μ' αυτό ανταλλάσσονταν όλα τ' άλλα. Όταν όμως οι άνθρωποι εφεύρισκαν το χρήμα, δεν φαντάζονταν ότι δημιουργούσαν μ' αυτό τον τρόπο μια νέα κοινωνική εξουσία, τη μία και μοναδική εξουσία με καθολική σημασία που μπροστά της έπρεπε να υποκλίνεται ολόκληρη η κοινωνία. Και την κυριαρχία αυτής της νέας εξουσίας, που ξεπήδησε ξαφνικά, χωρίς να το ξέρουν και χωρίς να το θέλουν οι ίδιοι οι δημιουργοί της, την ένιωσαν οι Αθηναίοι σ' όλη την ωμότητα της νεότητάς της.

 Η έπρεπε να γίνει; Το παλιό καθεστώς των γενών δεν αποδείχτηκε μονάχα ανίσχυρο μπρος στη νικηφόρα πορεία του χρήματος, αλλά στάθηκε και απόλυτα ανίκανο να βρει μέσα στα πλαίσιά του χώρο για πράγματα σαν το χρήμα, τους πιστωτές και χρεώστες, τη βίαιη είσπραξη χρεών. Ωστόσο, υπήρχε πια η νέα κοινωνική εξουσία και οι ευσεβείς πόθοι, η νοσταλγία για επιστροφή στον παλιό καλό καιρό, δεν μπορούσαν να βγάλουν από τη μέση το χρήμα και την τοκογλυφία. Κι επιπλέον είχαν μια σειρά άλλα, δευτερεύοντα ρήγματα στο καθεστώς των γενών. Το ανακάτωμα των μελών του γένους και των φατριών σ' όλη την περιοχή της Αττικής, ιδίως στην ίδια την πόλη της Αθήνας, μεγάλωνε από γενιά σε γενιά, παρά το  γεγονός ότι ο αθηναίος πολίτης, ενώ μπορούσε να πουλάει κτήματα έξω από το γένος του, δεν είχε ακόμα το δικαίωμα να πουλήσει το σπίτι του. Με την πρόοδο της βιομηχανίας και των επικοινωνιών είχε αναπτυχθεί πληρέστερα ο καταμερισμός της εργασίας ανάμεσα στους διάφορους κλάδους παραγωγής: γεωργία και χειροτεχνία -και μέσα στη χειροτεχνία, ανάμεσα στις αναρίθμητες υποδιαιρέσεις της, εμπόριο, ναυτιλία κ.λπ. Τώρα ο πληθυσμός, ανάλογα με την απασχόλησή του, χωριζόταν σε αρκετά σταθερές ομάδες που η καθεμιά τους είχε μια σειρά νέα κοινά συμφέροντα που δεν είχαν θέση στο γένος ή τη φρατρία και που για τη φροντίδα τους χρειάζονταν νέα αξιώματα. Ο αριθμός των δούλων είχε αυξηθεί σημαντικά και θα πρέπει από τότε κιόλας να είχε ξεπεράσει πολύ τον αριθμό των ελεύθερων Αθηναίων. Το καθεστώς των γενών αρχικά δεν γνώριζε τη δουλεία, επομένως δεν ήξερε και τα μέσα για να χαλιναγωγεί αυτή τη μάζα των ανελεύθερων. Και τέλος, το εμπόριο είχε φέρει στην Αθήνα ένα σωρό ξένους, που είχαν εγκατασταθεί εκεί, γιατί εκεί ήταν πιο εύκολο να κερδίζουν χρήματα, και σύμφωνα επίσης με το παλιό σύστημα, οι ξένοι αυτοί δεν είχαν ούτε πολιτικά δικαιώματα ούτε νομική προστασία και, παρά την πατροπαράδοτη ανοχή, παρέμεναν ένα ενοχλητικό ξένο στοιχείο μέσα στο λαό.

 Κοντολογίς, το σύστημα των γενών ζύγωνε στο τέλος του. Η κοινωνία καθημερινά αναπτυσσόταν και ξεπερνούσε τα πλαίσιά του. Δεν μπορούσε ούτε να εμποδίσει ούτε να εξαλείψει ακόμα και τα χειρότερα κακά που είχαν γεννηθεί μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου. Στο μεταξύ, όμως, είχε αναπτυχθεί σιωπηρά το κράτος. Οι νέες ομάδες που είχαν δημιουργηθεί με τον καταμερισμό της εργασίας, πρώτα ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, και ύστερα ανάμεσα στους διάφορους κλάδους εργασίας μέσα στην ίδια την πόλη, δημιούργησαν νέα όργανα για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους. Δημιουργήθηκαν κάθε λογής αξιώματα. Και το νεαρό κράτος χρειάστηκε πριν απ' όλα μια δική του εξουσία, που στους θαλασσοπόρους Αθηναίους στην αρχή δεν μπορούσε να είναι παρά μονάχα ναυτική εξουσία για διάφορους μικρούς πολέμους και για την προστασία των εμπορικών πλοίων. Κάποτε, άγνωστο πότε, πριν από τον Σόλωνα, δημιουργήθηκαν οι ναυκραρίες, μικρές εδαφικές περιοχές, δώδεκα σε κάθε φυλή. Κάθε ναυκραρία όφειλε να διαθέτει ένα πολεμικό πλοίο, να το αρματώνει και να το επανδρώνει, και χώρια απ' αυτό να διαθέτει και δυο ιππείς. Ο θεσμός αυτός χτύπησε από δυο μεριές το καθεστώς των γενών. Πρώτα, γιατί δημιουργούσε μια δημόσια εξουσία που απλούστατα δεν ήταν πια ταυτόσημη με το σύνολο του ένοπλου λαού. Και δεύτερο, για πρώτη φορά διαιρούσε το λαό για δημόσιους σκοπούς όχι κατά συγγενική ομάδα, αλλά κατά εδαφική συγκατοίκηση. Το η σήμαινε αυτό θα φανεί παρακάτω.

Μια και το καθεστώς των γενών δεν μπορούσε να βοηθήσει το λαό που ήταν θύμα της εκμετάλλευσης, δεν του έμενε άλλο παρά το κράτος που γεννιόταν. Κι αυτό τον βοήθησε με τη νομοθεσία του Σόλωνα, που ταυτόχρονα δυνάμωνε με τη σειρά της το κράτος σε βάρος του παλιού καθεστώτος. Ο Σόλωνας -ο τρόπος που το 594 πριν από τη χρονολογία μας έγινε η μεταρρύθμισή του δεν μας ενδιαφέρει  εδώ - εγκαινίασε τη σειρά των λεγόμενων πολιτικών επαναστάσεων και μάλιστα με μια επέμβαση στην ιδιοκτησία. Όλες οι επαναστάσεις που έγιναν από τότε είναι επαναστάσεις για την υπεράσπιση ενός είδους ιδιοκτησίας ενάντια σ' ένα άλλο είδος ιδιοκτησίας. Δεν μπορούν να υπερασπίσουν το ένα σύστημα χωρίς να παραβιάσουν το άλλο. Στη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση θυσιάστηκε η φεουδαρχική ιδιοκτησία για να σωθεί η αστική. Στην επανάσταση του Σόλωνα η ιδιοκτησία των πιστωτών θυσιάστηκε προς όφελος της ιδιοκτησίας των οφειλετών. Απλούστατα, ακυρώθηκαν τα χρέη. Τις λεπτομέρειες δεν τις ξέρουμε ακριβώς, πάντως ο Σόλωνας στα ποιήματά του παινεύεται ότι απομάκρυνε από τις χρεωμένες γαίες τους στύλους υποθήκης και ότι έφερε ξανά στον τόπο τους όσους είχαν δραπετεύσει ή είχαν πουληθεί στο εξωτερικό για χρέη. Αυτό μπόρεσε να γίνει μονάχα με μια ανοιχτή παραβίαση της ιδιοκτησίας. Και πραγματικά, από την πρώτη ως την τελευταία, όλες οι λεγόμενες πολιτικές επαναστάσεις έγιναν για την προστασία ενός είδους ιδιοκτησίας που πραγματοποιήθηκε με την κατάσχεση (που λέγεται και κλοπή) ενός άλλου είδους ιδιοκτησίας. Κι αυτό είναι τόσο αληθινό, που επί 2.500 χρόνια η ατομική ιδιοκτησία μπόρεσε να διατηρηθεί μονάχα με την παραβίαση της ιδιοκτησίας.

 Τώρα όμως έπρεπε να βρεθεί τρόπος για να εμποδιστεί το ξανασκλάβωμα των ελεύθερων Αθηναίων. Αυτό έγινε πρώτα με γενικά μέτρα, για παράδειγμα με την απαγόρευση χρεωστικών συμβολαίων, όπου το πρόσωπο του οφειλέτη έμπαινε ενέχυρο. Ακόμα καθορίστηκε ένα ανώτατο όριο στην έκταση της γαιοκτησίας που μπορεί να κατέχει κάθε ξεχωριστό άτομο, για να μπουν έτσι μερικοί τουλάχιστον φραγμοί στη βουλιμία των ευγενών για τη γη των χωρικών. Ύστερα όμως ακολού- θησαν συνταγματικές αλλαγές, που οι σπουδαιότερες για μας είναι οι παρακάτω:

 Αύξησαν τα μέλη του συμβουλίου σε 400, εκατό από κάθε φυλή. Εδώ λοιπόν έμενε ακόμα σαν βάση η φυλή. Αυτή ήταν ωστόσο και η μόνη πλευρά του παλιού καθεστώτος που μπήκε στο νέο κρατικό σώμα. Γιατί κατά τ' άλλα ο Σόλωνας χώρισε τους πολίτες σε τέσσερις τάξεις σύμφωνα με τη γη που είχαν και σύμφωνα με το εισόδημά τους, 500, 300 και 150 μέδιμνοι σιτηρά (1 μέδιμνος = περίπου 41 λίτρες) ήταν τα ελάχιστα εισοδήματα για τις τρεις πρώτες τάξεις. Όποιος είχε λιγότερη γαιοκτησία ή δεν είχε καθόλου, ανήκε στην τέταρτη τάξη. Όλα τα αξιώματα δικαιούνταν να τα κατέχουν μόνο οι τρεις ανώτερες τάξεις, και τα ανώτατα αξιώματα μόνο η πρώτη τάξη. Η τέταρτη τάξη είχε μονάχα το δικαίωμα να μιλάει και να ψηφίζει στη λαϊκή συνέλευση. Εδώ όμως εκλέγονταν και εδώ λογοδοτούσαν όλοι οι αξιωματούχοι, εδώ φτιάχνονταν όλοι οι νόμοι και εδώ η τέταρτη τάξη απο- τελούσε την πλειοψηφία. Τα αριστοκρατικά προνόμια ανανεώθηκαν εν μέρει με τη μορφή προνομίων του πλούτου, όμως ο λαός διατηρούσε την αποφασιστική εξουσία. Οι τέσσερις τάξεις αποτελούσαν επίσης τη βάση μιας νέας οργάνωσης του στρατού. Οι δυο πρώτες τάξεις έδιναν το ιππικό, η τρίτη υπηρετούσε σαν βαρύ πεζικό, η τέταρτη σαν ελαφρά οπλισμένο, ευκίνητο πεζικό ή υπηρετούσε στο στόλο, όπου ίσως να πληρωνόταν κιόλας.

Εδώ λοιπόν μπαίνει ένα ολότελα καινούργιο στοιχείο στο καθεστώς: η ατομική ιδιοκτησία. Τα δικαιώματα και τα καθήκοντα των πολιτών διαβαθμίζονται ανάλογα με την έκταση της γαιοκτησίας τους, και στο βαθμό που κερδίζουν σε επιρροή οι ιδιοκτήτριες τάξεις, στον ίδιο βαθμό παραγκωνίζονται οι παλιές ενώσεις με βάση τη συγγένεια εξ αίματος. Το καθεστώς των γενών είχε υποστεί μια νέα ήττα.

 Η διαβάθμιση των πολιτικών δικαιωμάτων ανάλογα με την περιουσία δεν ήταν, ωστόσο, από τους θεσμούς εκείνους, χωρίς τους οποίους δεν μπορεί να υπάρχει κράτος. Όσο μεγάλο ρόλο κι αν έπαιξε η διαβάθμιση αυτή στη συνταγματική ιστο- ρία των κρατών, ωστόσο πάρα πολλά κράτη, και μάλιστα τα πιο εξελιγμένα, δεν τη χρειάστηκαν. Και στην Αθήνα ακόμα έπαιξε μόνο παροδικό ρόλο. Από τον καιρό του Αριστείδη όλα τα αξιώματα ήταν προσιτά στον κάθε πολίτη. *

Στα αμέσως επόμενα 80 χρόνια, η αθηναϊκή κοινωνία πήρε σιγά-σιγά την κατεύθυνση προς την οποία εξελίχθηκε παραπέρα στους αιώνες που ακολούθησαν. Είχε μπει φραγμός στην αχαλίνωτη κερδοσκοπία της γης της προσολωνικής εποχής, επίσης και στην απεριόριστη συγκέντρωση της γαιοκτησίας. Κυρίαρχοι κλάδοι βιοπορισμού έγιναν το εμπόριο και η χειροτεχνία, μαζί και η καλλιτεχνική χειροτεχνία, που εξασκούνταν όλο και σε μεγαλύτερη κλίμακα με τη δουλειά των σκλάβων. Οι άνθρωποι διαφωτίζονταν. Αντί να εκμεταλλεύονται με τον αρχικό ωμό τρόπο τους ίδιους τους συμπολίτες τους, εκμεταλλεύονταν κυρίως τους δούλους και την εξωαθηναϊκή πελατεία. Μεγάλωναν διαρκώς η κινητή ιδιοκτησία, ο χρηματικός πλούτος και ο πλούτος σε δούλους και πλοία, αλλά δεν ήταν τώρα πια απλό μέσο για ν' αποκτούν γαιοκτησία, όπως ήταν στην πρώτη, περιορισμένη εποχή, είχε γίνει αυτοσκοπός. Έτσι, από τη μια μεριά δημιουργήθηκε για την παλιά εξουσία της αριστοκρατίας ένας νικηφόρος ανταγωνιστής, η νέα τάξη των πλουσίων που ασχολούνταν με τη βιομηχανία και το εμπόριο, από την άλλη μεριά όμως αφαιρέθηκε και η τελευταία βάση από τα υπολείμματα του παλιού καθεστώτος των γενών. Τα γένη, οι φρατρίες και οι φυλές που τα μέλη τους κατοικούσαν τώρα διασκορπισμένα σ' όλη την Αττική και τελείως ανακατωμένοι, έγιναν έτσι ολότελα ακατάλληλα σαν πολιτικά σώματα. Ένα σωρό αθηναίοι πολίτες δεν ανήκαν σε κανένα απολύτως γένος, ήταν μέτοικοι που, ενώ είχαν αποκτήσει τα δικαιώματα του πολίτη, δεν είχαν γίνει δεχτοί σε καμιά από τις παλιές ενώσεις με βάση τη συγγένεια εξ αίματος. Δίπλα τους βρίσκονταν ακόμα οι ξένοι επήλυδες† που είχαν μόνο
* Πρόκειται για την τέταρτη τάξη των αθηναίων πολιτών, τους θήτες, που ήταν ελεύθεροι, αλλά χωρίς ιδιοκτησία, που απέκτησαν το δικαίωμα να κατέχουν δημόσια αξιώματα. Ένα τμήμα των πηγών αποδίδει αυτή την καινοτομία στον Αριστείδη (σημ. γερμ. σύντ.). † Επήλυς (επήλυδες πληθ.) = αλλοδαπός (Σημ. Χ.Κ.)

νομική προστασία και που ο αριθμός τους ολοένα και μεγάλωνε.* Στο μεταξύ οι κομματικοί αγώνες συνεχίζονταν. Η αριστοκρατία γύρευε να ξαναποκτήσει τα προηγούμενά της προνόμια και πέτυχε για μια στιγμή να επικρατήσει ξανά, ώσπου η επανάσταση του Κλεισθένη (509 πριν από τη χρονολογία μας) την γκρέμισε οριστικά. Μαζί της όμως γκρέμισε και το τελευταίο υπόλειμμα του καθεστώτος των γενών.

Ο Κλεισθένης στη νέα του νομοθεσία αγνόησε τις τέσσερις παλιές φυλές που στηρίζονταν στα γένη και τις φρατρίες. Στη θέση τους μπήκε μια ολότελα νέα οργάνωση που βασιζόταν αποκλειστικά στη διαίρεση των πολιτών σύμφωνα με τον τόπο κατοικίας, διαίρεση που είχε δοκιμαστεί κιόλας στις ναυκραρίες. Αποφασιστικός παράγοντας δεν ήταν πια το να ανήκει κάποιος στις ενώσεις με βάση τη συγγένεια εξ αίματος, αλλά ο τόπος κατοικίας και μόνο. Τώρα δεν διαιρούσαν το λαό, αλλά το έδαφος, οι κάτοικοι πολιτικά γίνονταν απλό εξάρτημα του εδάφους.

Ολόκληρη η Αττική χωρίστηκε σε εκατό αυτοδιοικούμενες κοινοτικές περιοχές, τους δήμους. Οι πολίτες που κατοικούσαν σε κάθε δήμο (οι δημότες) εκ λέγανε τον προϊστάμενό τους (το δήμαρχο) και τον ταμία τους, καθώς και 30 δικαστές με δικαστική δικαιοδοσία για μικρότερες διαφορές. Οι δήμοι απέκτησαν επίσης και ένα δικό τους ναό και έναν προστάτη θεό ή ήρωα, που τους ιερείς του τους εκλέγανε. Η ανώτατη εξουσία στο δήμο βρισκόταν στη συνέλευση των δημοτών. Είναι, όπως σωστά παρατηρεί ο Μόργκαν, το πρωτότυπο της αυτοκυβερνούμενης αμερικανικής πόλης.† Το διαμορφωνόμενο κράτος στην Αθήνα άρχισε με την ίδια μονάδα, στην οποία καταλήγει το σύγχρονο κράτος στην ανώτατη ανάπτυξή του.

Δέκα απ' αυτές τις μονάδες, τους δήμους, αποτελούσαν μια φυλή που όμως, για να διακρίνεται από την παλιά φυλή των γενών, ονομάζεται τώρα τοπική φυλή. Η τοπική φυλή δεν ήταν μονάχα αυτοδιοικούμενο πολιτικό σώμα, ήταν επίσης και στρατιωτικό σώμα. Εξέλεγε το φύλαρχο ή τον προεστό της φυλής, που διοικούσε το ιππικό, έναν ταξίαρχο που διοικούσε το πεζικό και το στρατηγό που διοικούσε όλους τους άντρες που στρατολογούνταν στην περιοχή της φυλής. Διέθετε επίσης πέντε πολεμικά πλοία με τους άντρες τους και τους διοικητές τους, και έπαιρνε για