ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ 3)- Η ΗΘΙΚΗ ή ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ, ως μορφή της κοινωνικής συνείδησης.

ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ
3)- Η ΗΘΙΚΗ ή ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ, ως μορφή της κοινωνικής συνείδησης.
( Ινστιτούτο φιλοσοφίας της ΕΣΣΔ, « Βασικές αρχές υλιστικής φιλοσοφίας », σελ. 382-387 )


                                                    

Στην ανθρώπινη κοινωνία υπάρχει πληθώρα κανόνων και εθίμων, που τηρώντας τα οι άνθρωποι ζουν μαζί και δουλεύουν. Μερικοί από τούς κανόνες αυτούς, όπως είδαμε παραπάνω, θεσπίζονται και επιβάλλονται από το κράτος, σαν αρχές του δικαίου. Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να τους εφαρμόζουν δυνάμει του νόμου. Άλλοι κανόνες στηρίζονται στην κοινή γνώμη και επιδοκιμάζονται η αποδοκιμάζονται απ' αυτήν. Είναι οι ηθικοί κανόνες. Σ' αυτούς εκφράζεται η σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους και προς την κοινωνία γενικά. Το σύνολο τέτοιων κανόνων ή αρχών, που καθορίζουν την αντίληψη των ανθρώπων για το τί είναι καλό, κακό, χρέος, τιμή, δίκαιο, κλπ ονομάζεται ηθική ή ηθικότητα.

Οι έννοιες του χρέους, της τιμής, της συνείδησης, του καλού, του κακού, του δίκαιου είναι βασικές κατηγορίες της ηθικής. Με γνώμονα τις κατηγορίες αυτές, η κοινωνία, η τάξη ή η κοινωνική ομάδα ανθρώπων εκτιμάει τις ενέργειες και πράξεις του άλφα ή βήτα ανθρώπου. Ο ίδιος ο άνθρωπος άλλωστε ελέγχει τις πράξεις του με βάση τούς ριζωμένους μέσα του ηθικούς κανόνες και συνάμα νιώθει τη συναίσθηση της ευθύνης για τις πράξεις αυτές, δοκιμάζει το αίσθημα του χρέους, της τιμής, του δίκαιου κλπ. Γ’ αυτό η ηθική δεν συμπεριλαμβάνει μόνο το σύνολο των αρχών, κανόνων συμπεριφοράς, αλλά και ορισμένα ηθικά συναισθήματα.

Η αναγκαιότητα των ηθικών κανόνων καθορίζεται από το ότι ο άνθρωπος ζει στην κοινωνία, είναι μέλος της. Γι' αυτό δεν μπορεί και ούτε πρέπει να ενεργεί, ξεκινώντας μόνο από τα ατομικά του συμφέροντα, άλλα είναι υποχρεωμένος να υπολογίζει και τους άλλους ανθρώπους, την κοινωνία στο σύνολο της. Σε συνάρτηση μ' αυτό η κοινωνία, η τάξη προβάλλει μπρος στο κάθε μέλος της ορισμένες ηθικές απαιτήσεις, που πρέπει να τις ικανοποιεί.
Πως εμφανίζονται όμως οι κανόνες της ηθικής; Στις ιδεαλιστικές και θρησκευτικές θεωρίες υποστηρίζεται, ότι η ηθική εμφανίστηκε με εντολή του θεού, ή ότι έχει την πηγή της στο «απόλυτο λογικό», στο «καθολικό χρέος». Στην πραγματικότητα, οι ηθικοί κανόνες γεννιούνται από τις συνθήκες της κοινωνικής ζωής, ανάμεσα στις όποιες πρωταρχικές, είναι οι οικονομικές σχέσεις. Έτσι, λχ., η ηθική εντολή «ου κλέψεις», παρατηρεί ο Ένγκελς στο βιβλίο του «Αντί-Ντύρινγκ», παρουσιάστηκε μόνο με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η αλλαγή των ηθικών αντιλήψεων καθορίζεται σε τελευταία ανάλυση από την αλλαγή της οικονομικής διάρθρωσης της κοινωνίας. Στη διαμόρφωσή τους όμως επιδρούν και άλλοι παράγοντες της κοινωνικής ζωής, λχ., η ταξική πάλη, καθώς και άλλες μορφές κοινωνικής συνείδησης, οι πολιτικές και νομικές αντιλήψεις, η τέχνη κλπ.

Ορισμένες ηθικές απαιτήσεις και κανόνες εμφανίστηκαν στις συνθήκες του πρωτόγονου κοινοτικού καθεστώτος. Εδώ δεν υπήρχε ακόμα η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις, και γι αυτό όλα τα μέλη της κοινωνίας υποτάσσονταν στους ενιαίους κανόνες της ηθικής, που βασίζονταν στην κοινοκτημοσύνη.

Στην ταξικά ανταγωνιστική κοινωνία, βάση της οποίας είναι η ατομική ιδιοκτησία, η ηθική εκφράζει τα συμφέροντα ορισμένων τάξεων και, συνεπώς, έχει ταξικό χαρακτήρα. Πρώτη μορφή ταξικής ηθικής ήταν η ηθική των δουλοκτητών, που δικαιολογούσε την εκμετάλλευση των δούλων. Ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης το δήλωνε απερίφραστα ότι, η δουλεία «είναι ωφέλιμη και δίκαιη».

Στο δουλοκτητικό, φεουδαρχικό και αστικό σύστημα υπάρχει η ηθική των εκμεταλλευτών και η ηθική των καταπιεζομένων, των εκμεταλλευομένων τάξεων. κυρίαρχη, φυσικά, είναι η ηθική της άρχουσας τάξης, που κρατάει στα χέρια της την εξουσία και κατέχει τα μέσα παραγωγής. Η κάθε τάξη δίνει διαφορετικό περιεχόμενο σε τέτοιες έννοιες της ηθικής, όπως είναι το καλό και το κακό, η τιμή και η ατιμία κλπ. Γι' αυτό στην αστική κοινωνία, λχ., ο κεφαλαιοκράτης θεωρεί την εκμετάλλευση καλό, ενώ ο εργάτης τη θεωρεί κακό.
Μπορεί, θα μας έλεγε κανείς, να υποθέσουμε ότι η κάθε τάξη, έχει δίκιο από την άποψη της, από τη θέση των ταξικών συμφερόντων της και ότι γι' αυτό είναι αδύνατο να βρεθεί ένα αντικειμενικό κριτήριο, που θα έδινε τη δυνατότητα να διαπιστωθεί, τίνος οι ηθικοί κανόνες και αρχές είναι πραγματικά δίκαιοι. Ωστόσο υπάρχει ένα τέτοιο κριτήριο. Αληθινή ηθική είναι εκείνη η ηθική, που εκφράζει τα συμφέροντα των προοδευτικών τάξεων. Η πιο προοδευτική ηθική που εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλης της εργαζόμενης ανθρωπότητας, είναι η κομμουνιστική ηθική. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα αν τη συγκρίνουμε με την αστική ηθική.

Κύριο κριτήριο της αστικής ηθικής, που στη βάση της βρίσκεται η ατομική καπιταλιστική ιδιοκτησία, είναι ο έσχατος ατομικισμός και εγωισμός. Το πνεύμα της ιδιοτέλειας, του ατομικισμού διαπέρνα δόλους τους πόρους της καπιταλιστικής κοινωνίας. «Ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο», «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», τέτοιες είναι οι ηθικές αρχές, που κυβερνούν στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν υπάρχει έγκλημα που να μην το διαπράξει ο κεφαλαιοκράτης, όταν πρόκειται να αποκομίσει κέρδος.
Στις σημερινές συνθήκες, η αστική ηθική δείχνει ξεκάθαρα όλη τη μισανθρωπία της. Στο όνομα του υπερκέρδους τα μονοπώλια θυσιάζουν όχι μόνον την ευημερία ξεχωριστών ανθρώπων, αλλά και ολόκληρων λαών. Οι μονοπωλητές τάσσονται κατά του αφοπλισμού, απειλούν τον κόσμο με νέο καταστρεπτικό πόλεμο.

Η κομμουνιστική ηθική διαφέρει ριζικά από οποιαδήποτε εκμεταλλευτική ηθική, με τον κολεκτιβισμό της, που προσδιορίζεται από το χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων στο σοσιαλισμό και στον κομμουνισμό. Είναι η πιο προοδευτική ηθική στην ιστορία της ανθρωπότητας. Απορρίπτοντας τη διεστραμμένη, εγωιστική ηθική των εκμεταλλευτών, η κομμουνιστική ηθική εκφράζει τα συμφέροντα και τα ιδανικά όλης της εργαζόμενης ανθρωπότητας. Σ' αυτήν ενσαρκώθηκαν οι αγνοί κανόνες της ηθικής και του δικαίου, που στο παρελθόν, επί κυριαρχίας των εκμεταλλευτών, παραμορφώνονταν και καταπατούνταν ξετσίπωτα. Ο,τι το καλύτερο επεξεργάστηκαν οι λαϊκές μάζες στη διάρκεια της χιλιόχρονης πάλης τους ενάντια στην κοινωνική καταπίεση και σ' όλα τα ηθικά ανομήματα, βρήκε την έκφραση του στην κομμουνιστική ηθική.

Η κομμουνιστική ηθική εμφανίστηκε σαν ηθική της εργατικής τάξης στα σπλάχνα ακόμα του καπιταλισμού, αποτελώντας μια από τις μορφές διαμαρτυρίας κατά της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στην πορεία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και κομμουνισμού, η κομμουνιστική ηθική πλουτίζεται με νέες αρχές, με καινούριο περιεχόμενο. Στη βάση της κομμουνιστικής ηθικής, έδειχνε ο Β. I. Λένιν, βρίσκεται η πάλη για την εδραίωση και την ολοκλήρωση του κομμουνισμού. Στο Πρόγραμμα του ΚΚΣΕ διατυπώνεται ο ηθικός κώδικας των οικοδόμων του κομμουνισμού, που περιέχει τις βασικές αρχές της κομμουνιστικής ηθικής. Στις αρχές αυτές αντανακλούνται οι καλύτερες αρετές των οικοδόμων της κομμουνιστικής κοινωνίας.

Καθολικός κανόνας διαγωγής των οικοδόμων της σοσιαλιστικής κοινωνίας γίνεται η κύρια απαίτηση του ηθικού αυτού κώδικα, που είναι η αφοσίωση στην υπόθεση του κομμουνισμού, η αγάπη προς τη σοσιαλιστική πατρίδα και τις χώρες του σοσιαλισμού. Η εργασία προς όφελος της κοινωνίας, η βαθιά συναίσθηση του κοινωνικού χρέους, η συναίσθηση της ατομικής ευθύνης του καθενός για την τύχη της επιχείρησής του, του κολχόζ του και όλης της κοινωνίας, όλα αυτά γίνονται τώρα κιόλας ηθικός κανόνας για τα πολλά εκατομμύρια των εργαζομένων της πόλης και του χωριού. Το ρόλο της συνειδητής εργασίας στη ζωή της κοινωνίας υπογράμμιζε επανειλημμένα ο Β. I. Λένιν. Ο κομμουνισμός και η εργασία είναι δύο πράγματα αδιαίρετα. Οι σοβιετικοί άνθρωποι παλεύουν δραστήρια ενάντια σε εκείνους που δεν θέλουν να εργαστούν, που θέλουν να πάρουν από την κοινωνία περισσότερο απ' ό,τι δίνουν σ' αυτήν.

Οι οικοδόμοι της σοσιαλιστικής κοινωνίας δεν κάνουν στραβά μάτια όταν έχουν να κάνουν με στάση αδιαφορίας απέναντι στη λαϊκή περιουσία. Δικαιολογημένα απαιτούν αυστηρή τιμωρία για κείνους, που είναι ένοχοι εγκληματικής τσαπατσουλιάς. Η προσεκτική στάση απέναντι στην κοινωνική ιδιοκτησία, η φροντίδα του καθενός για τη διαφύλαξη και την αύξηση της κοινωνικής ιδιοκτησίας είναι μια από τις βασικές αρχές του ηθικού κώδικα, που όλο και σταθερότερα μπαίνει στη ζωή των σοβιετικών ανθρώπων.

Ο άνθρωπος της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι ανθρωπιστής. Το σύνθημα του κομμουνιστικού ανθρωπισμού είναι η αρχή « ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι φίλος, σύντροφος και αδελφός ». Ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός διαφέρει ριζικά, ως προς τους σκοπούς του, από τον ανθρωπισμό του παρελθόντος, γιατί σ' αυτόν αντικατοπτρίζεται η φύση του νέου κοινωνικού καθεστώτος, στο κέντρο της προσοχής του οποίου βρίσκεται ο άνθρωπος με τις ανάγκες του. Δεν περιορίζεται στην διακήρυξη των ευγενικών ιδανικών της ανθρωπότητας, άλλα απαιτεί πλήρη εφαρμογή τους στη ζωή. Τα κομμουνιστικά ιδεώδη δεν είναι απλώς αφηρημένα, αόριστα όνειρα για το μέλλον, άλλα έκκληση για δραστήριο επαναστατικό αγώνα για την ευτυχία όλων των εργαζομένων.

Για τον κομμουνιστικό ανθρωπισμό είναι χαρακτηριστικό η μη ανεκτικότητα προς κάθε τι που εμποδίζει την ελευθερία και την ευτυχία του ανθρώπου, η αδιαλλαξία απέναντι σ' όλους τους εχθρούς της ανθρωπότητας : τους εκμεταλλευτές, που καταπιέζουν τις λαϊκές μάζες, τους κατακτητές ξένων εδαφών, τους υποκινητές του πολέμου. Ο κομμουνιστικός ανθρωπισμός είναι ανθρωπισμός λαϊκός, κολεκτιβίστικος. Εκφράζει τα συμφέροντα όλης της ανθρωπότητας και είναι διαποτισμένος από την επαναστατική αισιοδοξία, από την πίστη στο φωτεινό μέλλον.

Ο άνθρωπος της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι πατριώτης. Αγαπάει την Πατρίδα του και το λαό του. Ο σοβιετικός πατριωτισμός είναι διεθνιστικός. Η αδελφική αλληλεγγύη προς τους εργαζόμενους των χωρών του σοσιαλιστικού συστήματος, προς όλους τους λαούς του κόσμου είναι χαρακτηριστικό και αναπόσπαστο γνώρισμα των σοβιετικών ανθρώπων, οι οποίοι αποστρέφονται την έχθρα μεταξύ εθνών και φυλών, που καλλιεργούν οι ιδεολόγοι του ιμπεριαλισμού.

Πολλούς σοβιετικούς πολίτες τους διακρίνουν τέτοια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ήθους των ανθρώπων της κομμουνιστικής κοινωνίας όπως είναι η ηθική αγνότητα, η τιμιότητα και η ευθύτητα, η απλότητα και η σεμνότητα στην κοινωνική και ατομική ζωή, ο σεβασμός της οικογένειας, η μέριμνα για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, η μη ανεκτικότητα απέναντι στην αδικία, στον παρασιτισμό, στην ατιμία, στον καριερισμό, στην απληστία, και σε άλλες επιβιώσεις του καπιταλισμού στη συνείδηση των ανθρώπων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα θα διαπαιδαγωγεί και στο εξής ακούραστα τους σοβιετικούς ανθρώπους στο πνεύμα των υψηλών αρχών του ηθικού κώδικα των οικοδόμων του κομμουνισμού, θα κάνει το πάν ώστε να μετατραπούν οι αρχές αυτές σε ατομικές πεποιθήσεις όλων των μελών της σοσιαλιστικής κοινωνίας.