Walter Benjamin Μοίρα και χαρακτήρας (1919)

                                     Walter Benjamin

                                   Μοίρα και χαρακτήρας (1919)

"Ο νόμος δεν καταδικάζει σε τιμωρία, αλλά σε ενοχή. Η μοίρα είναι το πλαίσιο ενοχής για τους ζωντανούς.

Αν, συνεπώς μπορούμε να φτάσουμε σε μια έννοια της μοίρας, θα πρέπει να την διακρίνουμε ξεκάθαρα από αυτή του χαρακτήρα, πράγμα που με τη σειρά του δεν μπορεί να επιτευχθεί ωσότου η δεύτερη έννοια να έχει οριστεί με μεγαλύτερη ακρίβεια. Στη βάση αυτού του ορισμού, οι δύο έννοιες θα καταστούν εντελώς αποκλίνουσες· εκεί όπου υπάρχει χαρακτήρας είναι βέβαιο ότι δεν θα υπάρχει μοίρα, και ο χαρακτήρας δεν θα βρίσκεται στην περιοχή που ορίζει η μοίρα. 

Επιπρόσθετα, θα πρέπει να προσέξουμε ώστε να αποδώσουμε και τις δύο έννοιες σε σφαίρες στις οποίες δεν θα σφετερίζονται την βαθμίδα υψηλότερων σφαιρών και εννοιών, όπως συμβαίνει στην καθομιλουμένη. Διότι ο χαρακτήρας τοποθετείται συνήθως σε ηθικά συμφραζόμενα, ενώ η μοίρα [τοποθετείται] σε θρησκευτικά συμφραζόμενα. Θα πρέπει να εξορίσουμε τις έννοιες αυτές και από τις δύο περιοχές, αποκαλύπτοντας το σφάλμα της τοποθέτησής τους εκεί. 

Το σφάλμα αυτό πηγάζει, σε ό,τι αφορά την έννοια της μοίρας, μέσω της σύνδεσής της με αυτή της ενοχής. Έτσι, για να αναφερθούμε σε μια αντιπροσωπευτική περίπτωση, η κακοτυχία που επιβάλλεται απ’ τη μοίρα γίνεται αντιληπτή ως ανταπόκριση του Θεού ή των θεών σε κάποια θρησκευτική παράβαση. Δημιουργούνται όμως αμφιβολίες σχετικά με αυτή την εικασία από το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία παράλληλη σχέση της έννοιας της μοίρας με την έννοια που αναπόφευκτα συνοδεύει αυτή της ενοχής στην σφαίρα της ηθικής:

την αθωότητα. 

Στην αρχαιοελληνική εξέλιξη της ιδέας της μοίρας, η ευτυχία που προσφέρεται στον άνθρωπο γίνεται αντιληπτή όχι ως ανταμοιβή για την αθώα συμπεριφορά στη ζωή, αλλά ως πειρασμός για την διάπραξη της χειρότερης παράβασης, της ύβρεως. Συνεπώς, δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στην μοίρα και την αθωότητα. Και –αυτό το ερώτημα πηγαίνει ακόμα βαθύτερα– έχει μήπως η μοίρα κάποια σχέση με την καλή τύχη, με την ευτυχία; Είναι η ευτυχία εγγενής κατηγορία της μοίρας, όπως χωρίς αμφιβολία είναι η κακοτυχία; Η ευτυχία είναι μάλλον αυτό το οποίο απελευθερώνει τον ευτυχή άνθρωπο από την εμπλοκή των Μοιρών και από το δίχτυ της δικής του μοίρας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χέλντερλιν αποκαλεί τους ευδαίμονες Θεούς “χωρίς μοίρα”. 

Η ευτυχία και η ευδαιμονία λοιπόν δεν ανήκουν στη σφαίρα της μοίρας περισσότερο από όσο ανήκει η αθωότητα. Αλλά μια τάξη της οποίας οι μόνες εγγενείς έννοιες είναι αυτές της κακοτυχίας και της ενοχής, μια τάξη μέσα στην οποία δεν υπάρχει κανένα αντιληπτό μονοπάτι για την χειραφέτηση (διότι, στον βαθμό που κάτι είναι μοίρα είναι επίσης κακοτυχία και ενοχή) — μια τέτοια τάξη δεν μπορεί να είναι θρησκευτικού χαρακτήρα, άσχετα από το πόσο η παρεξηγημένη έννοια της ενοχής φαίνεται να δείχνει το αντίθετο. Πρέπει λοιπόν να αναζητηθεί μια άλλη σφαίρα, στην οποία η κακοτυχία και η ενοχή και μόνο να έχουν βάρος, μια ζυγαριά όπου η ευδαιμονία και η αθωότητα θα αποδεικνύονται υπερβολικά ελαφριές και θα αιωρούνται στον αέρα. Αυτή η ζυγαριά είναι η ζυγαριά του νόμου. Οι νόμοι της μοίρας –κακοτυχία και ενοχή– εξυψώνονται από τον νόμο σε μέτρα του ατόμου· θα ήταν σφάλμα να νομίζουμε ότι το μόνο που υπάρχει στο νομικό πλαίσιο αναφοράς είναι η ενοχή· μπορεί να αποδειχθεί ότι κάθε νομική ενοχή δεν είναι παρά κακοτυχία. 

Λόγω σφάλματος, εξαιτίας της σύγχυσής της με την σφαίρα της δικαιοσύνης, η τάξη του νόμου –που δεν είναι παρά υπόλειμμα του δαιμονικού σταδίου της ανθρώπινης ύπαρξης, όταν οι νομικές διατάξεις δεν καθόριζαν απλώς τις ανθρώπινες σχέσεις αλλά επίσης την σχέση τους με τούς θεούς– συντηρείται πολύ μετά από το χρονικό σημείο της επικράτησης πάνω στους δαίμονες. Δεν ήταν στον νόμο αλλά στην τραγωδία που το κεφάλι της ευφυίας υψώθηκε για πρώτη φορά από την ομίχλη της ενοχής, γιατί στην τραγωδία παραβιάζεται η δαιμονική μοίρα. Αυτό όμως δεν γίνεται επειδή η ατέρμονη ειδωλολατρική αλυσίδα ενοχής και εξιλέωσης ξεπερνιέται από την αγνότητα του ανθρώπου που έχει εξιλεωθεί για τα αμαρτήματά του, και που συμφιλιώνεται με τον καθαρό θεό.

 Μάλλον, στην τραγωδία ο ειδωλολατρικός άνθρωπος γίνεται ενσυνείδητος για το γεγονός ότι είναι καλύτερος από τον θεό του, αλλά αυτή του η συνειδητοποίηση του κλέβει τη μιλιά, παραμένει άρρητη. Χωρίς να διακηρύξει τον εαυτό της, ψάχνει κρυφά να συγκεντρώσει δυνάμεις. Δεν μετρά δίκαια την ενοχή και την εξιλέωση στη ζυγαριά, αλλά τις συνυφαίνει αδιάκριτα. Δεν τίθεται ζήτημα της αποκατάστασης της “ηθικής τάξης του κόσμου”· μάλλον, ο ηθικός ήρωας, ακόμα σιωπηλός, ακόμα ανήλικος –ως τέτοιος αποκαλείται ήρωας– προσπαθεί να εξυψώσει τον εαυτό του ταρακουνώντας τον βασανισμένο κόσμο. Το παράδοξο της γέννεσης της ευφυίας στην ηθική βουβαμάρα, στην ηθική νηπιακότητα, είναι το Υψηλό στην τραγωδία. Είναι μάλλον η βάση κάθε Υψηλού, στο οποίο εμφανίζεται η ευφυία και όχι ο Θεός. -Η μοίρα αποκαλύπτεται, συνεπώς, στην οπτική της ζωής, ως καταδικασμένη, ως το να έχεις ουσιαστικά πρώτα καταδικαστεί και μετά καταστεί ένοχος. 

Ο Γκαίτε εκφράζει και τις δύο φάσεις συνοπτικά στη φράση “ο φτωχός που τον άφησες να γίνει ένοχος”. Ο νόμος δεν καταδικάζει σε τιμωρία, αλλά σε ενοχή. Η μοίρα είναι το πλαίσιο ενοχής για τους ζωντανούς."