Η Δομή της Ανθρώπινης Ψυχής και η Μορφή του Πολιτεύματος κατά τον Πλάτωνα

Αναστασία Δημητρακοπούλου, Δρ. Φιλοσοφίας Παν/μίου Αθηνών

1.1 Διάκριση της ανθρώπινης ψυχής 

Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι το ήθος της πολιτείας επηρεάζεται κατά τρόπο άμεσο από το ήθος των πολιτών της, δηλαδή η εξατομίκευση των επιθυμιών των πολιτών έχουν άμεσο αντίκτυπο στην δόμηση των αξιών του πολιτεύματος, πράγμα που σημαίνει ότι, όταν οι πόλεις εμφανίζουν φαινόμενα νοσηρών καταστάσεων τότε οι ψυχές των πολιτών ασθενούν.

Ο Πλάτων διακρίνει την ψυχή σε τρία μέρη· το επιθυμητικό, το οποίο κατευθύνει στην απόλαυση και στις ηδονές, το λογιστικό και το θυμοειδές, το οποίο εμφανίζεται ως αρωγός της λογικής. Στην τριμερή διάκριση της ψυχής αντιστοιχούν οι τρεις τάξεις των πολιτών, αλλά και η πολιτεία θα αναπτυχθεί σε τρία στάδια. Τα πολιτεύματα, όμως, μεταβάλλονται και μάλιστα, ακολουθώντας μία συγκεκριμένη σειρά, εκκινώντας με βάση τον βαθμό, που υπολείπονται από το ιδεώδες, πράγμα με το οποίο διαφωνεί ο Αριστοτέλης. Ως εκ τούτου, κάθετί που γεννιέται υπόκειται στην φθορά, το ίδιο θα συμβεί και στην πόλη των φιλοσόφων, η οποία θα διαλυθεί. Η διατάραξη της αρμονικής σχέσεως των τριών μερών της ψυχής επιφέρει την πτώση του άριστου πολιτεύματος στο επίπεδο του τιμοκρατικού· η πρώτη μεταβολή αναπόφευκτα θα επιφέρει και την δεύτερη. Το θυμοειδές, το οποίο είναι το μεσαίο στοιχείο μεταξύ του λογιστικού και του επιθυμητικού εξουσιάζει τον τιμοκρατικό άνθρωπο. Τα γνωρίσματα του οποίου είναι τα ακόλουθα: η φιλοδοξία, η αυτοπεποίθηση, η ανεπαρκής μόρφωση, η δουλοπρέπεια, η χρήση της βίας προς τους πολίτες και η επιθυμία των υλικών αγαθών.

Ο ολιγαρχικός άνθρωπος εξουσιάζεται από το επιθυμητικό, υποκρίνεται τον ενάρετο πολίτη, αλλά η απαιδευσία του τον καθιστά πλεονέκτη· δεν δύναται να διακρίνει την κατοχή και την εξοικονόμηση χρημάτων από τις αφύσικες επιθυμίες και φθάνει στο σημείο να καταχραστεί την περιουσία ανθρώπου που επιτροπεύει. Η ακόρεστη επιθυμία των ολιγαρχικών για τον πλούτο και η μη θεσμοθέτηση νόμων, οι οποίοι θέτουν φραγμούς στην αλόγιστη απόκτησή του, προκαλούν αύξηση των πτωχών πολιτών, την επικράτηση του χρηματισμού και της τοκογλυφίας, γεγονότα που προξενούν κοινωνικές αναταραχές. Η αλληλουχία των γεγονότων είναι η ακόλουθη: οι πλούσιοι μεγεθύνουν τον πλούτο τους και τονίζουν τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας, η φτώχεια αυξάνεται, εν συνεχεία αναπτύσσεται η ταξική συνείδηση, ακολούθως η ταξική πάλη και πλέον οι συνθήκες για την εκδήλωση της επανάστασης είναι ώριμες. Η ανωτέρω κατάσταση επιφέρει δυσμενείς επιπτώσεις στην κοινωνική συνοχή και κατ’ επέκτασιν στην σταθερότητα του πολιτεύματος. Ο Πλάτων θεωρεί ότι η υπέρμετρη αύξηση του πλούτου μίας ομάδος και γενικώς η ανακατανομή του πλούτου προκαλεί ή δυνητικά προκαλεί πολιτικές αλλαγές. Η προσέγγιση του ζητήματος δεν είναι οικονομική, αλλά ψυχολογική και στην οποία το στοιχείο της επιθυμίας προσδιορίζει την ψυχολογική βάση της οικονομικής ζωής.

Πολίτες με αλόγιστες επιθυμίες και πλεονεκτική συμπεριφορά υπάρχουν και στο δημοκρατικό πολίτευμα και προκαλούν βλαβερή δράση, γεγονός που οδηγεί στην φθορά του πολιτεύματος σε τυραννικό. Ο δημοκρατικός τύπος ανθρώπου είναι ο γιος ενός πλούσιου ολιγαρχικού, ο οποίος αρέσκεται να ζει στην πολυτέλεια και την ηδονή. Οι δαπανηρές επιθυμίες κυριαρχούν στην ψυχή του και ζει ξοδεύοντας χρήματα σε απολαύσεις. Ο τρόπος βίος του είναι αρκετά ασταθής, διότι πότε ζει στην ασωτία και πότε ασκητικά, ενώ ασχολείται με την φιλοσοφία και τα δημόσια πράγματα. Οι τρείς τάξεις εμπλέκονται σε επαναστατικές δραστηριότητες, όπου ο δημαγωγός αναδεικνύεται ως φίλος του λαού και υποκινεί το λαό εναντίον των τάξεων που έχουν χρήματα. Ο δημαγωγός μετατρέπεται σε τύραννος και αισθάνεται φόβο για τους ανδρείους, τους συνετούς ή τους πλούσιους, τους οποίους αφανίζει. Και ο τύραννος διακατέχεται από επιθυμίες, οι οποίες δεν είναι μόνο περιττές, όπως των προηγουμένων, αλλά και παράνομες, λόγω της μη υποταγής του στον νόμο και της υπακοής του στον λογικό. Εκ των ανωτέρω αντιλαμβανόμαστε ότι η μετατροπή των πολιτευμάτων, κατά τον Πλάτωνα, ακολουθεί την ανωτέρω πορεία και η αναφορά του στα γνωρίσματα των αντίστοιχων τύπων των πολιτών που κυριαρχούν εντός του πολιτεύματος αποτυπώνουν και τις αιτίες της μεταβολής του εκάστοτε πολιτεύματος.

1.2 Η ανακύκληση των πολιτευμάτων κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης διαφωνεί με τον Πλάτωνα αναφορικώς με την σειρά μεταλλαγής των πολιτευμάτων, θεωρώντας ότι η ολιγαρχία δεν μετατρέπεται πάντοτε σε δημοκρατία ή η δημοκρατία σε τυραννία. Επιπλέον, τον κατηγορεί ότι δεν λέγει σε ποιο πολίτευμα μεταβάλλεται η τυραννία, εάν μετατρέπεται και τους λόγους για τους οποίους μεταβάλλεται. Κατά την γνώμη του, αυτό συμβαίνει, επειδή και ο ίδιος δεν ήξερε την απάντηση, ως εκ τούτου απεφάσισε να μην αναλύσει το ζήτημα. Μάλιστα, θέτει το ακόλουθο ερώτημα: Δεδομένου ότι ο Πλάτων θεωρεί ότι όλα μεταβάλλονται, πώς είναι δυνατόν να μεταβάλλεται το άριστο πολίτευμα; Διερωτάται για την ορθότητα της προτάσεως του δασκάλου του ότι ο μοναδικός λόγος οποιασδήποτε μεταβολής είναι ο χρόνος· υποστηρίζει ότι την μεταβολή δεν την υφίσταται, όσα άρχισαν να υπάρχουν ταυτοχρόνως, αλλά και όσα δημιουργήθηκαν την παραμονή της μεταβολής. Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι μόνον ο χρόνος δεν δημιουργεί τις μεταβολές, αλλά ο Πλάτων θέτει κάποιες παραμέτρους αναφορικώς με τους κυβερνήτες της πόλεως. Ιδιαιτέρως, ο Αριστοτέλης διαφωνεί με τις αιτίες της μεταβολής του άριστου πολιτεύματος, δηλαδή ότι στο σύμπαν δεν μένει τίποτα αμετάβλητο. Παρ’ όλο που και ο ίδιος εκφράζει την ίδια αντίληψη σε απόσπασμα του έργου του Περὶ Οὐρανοῦ  282 b 8, όπως και στο έργο Περὶ Γενέσεως και Φθορᾶς, όπου αποδέχεται την γένεση και την φθορά των όντων όχι, όμως, με την έννοια της ρυθμικής κυκλικής κινήσεως. Συμφωνεί με την άποψη του Πλάτωνος ότι δημιουργούνται εκ φύσεως φαύλοι άνθρωποι, τους οποίους η παιδεία δεν δύναται να τους καταστήσει σπουδαίους, αλλά απορρίπτει το γεγονός να συμβεί εντός της ιδεώδους πολιτείας. Στο σημείο αυτό ο φιλόσοφος δεν έχει λάβει υπόψιν την αναφορά του Πλάτωνος ότι στην ιδεώδη πολιτεία δεν έχουν τηρηθεί βασικές αρχές του ευγονισμού, διάσταση την οποία και ο ίδιος αναφέρει ως σημαντική. Όσον αφορά το ζήτημα της ανακύκλησης των πολιτευμάτων, ο Πλάτων το αντιμετωπίζει εξαρχής από φιλοσοφική σκοπιά, ενώ ο Αριστοτέλης από κοινωνιολογική, δεδομένου ότι έχει μελετήσει τα πολιτεύματα της εποχής του και οι κρίσεις του έχουν διαμορφωθεί, κατά κύριο λόγο, βάσει της συγκεκριμένης έρευνας. Δια της εμπειρίας και της παρατηρήσεως διατυπώνει υποθέσεις· απόδειξη αποτελεί η συχνή χρήση της λέξεως “ίσως” στα αντίστοιχα αποσπάσματα, ως πρός το ζήτημα της κινητικότητα στο χώρο της πολιτικής. Γι’ αυτό εξάλλου δεν υιοθετεί μία συγκεκριμένη πρόταση, αλλά εκφράζει διαφορετικές ιδέες στο έργο του. Κατ’ αυτόν, οι βασικοί λόγοι της μεταβολής των πολιτευμάτων είναι οι οικονομικοί και οι ηθικοί, δηλαδή οι αλλαγές, οι οποίες πραγματοποιούνται στο θέμα της αρετής και της κακίας. Ο Αριστοτέλης επιχειρεί να ερμηνεύσει το πολιτικό φαινόμενο με αναφορές, κυρίως, σε κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους. Οι διαστάσεις αυτές δικαιολογούν τις πρακτικές ασκήσεως της εξουσίας, καθώς και την ύπαρξη των θεσμών που τίθενται, ούτως ώστε να θεμελιωθεί το πολιτικό σύστημα. Στην θεωρία για τις μεταβολές των πολιτευμάτων ο φιλόσοφος πολιτικοποιεί τις οικονομικές και τις κοινωνικές ανισότητες, καθώς και τις σχέσεις άρχοντος και αρχομένου. Η πολιτική συνυφαίνεται με τις κοινωνικές και τις οικονομικές συνθήκες του βίου των πολιτών και κυρίως με την κυριαρχία των δυνατών και τις παθογένειες, οι οποίες απορρέουν από την διαλεκτική σχέση του κυρίαρχου και του κυριαρχούμενου. Η αναζήτηση των αιτιών των επαναστάσεων και ακολούθως των πολιτικών ανατροπών ερμηνεύονται, αποσκοπώντας στην επίτευξη της πολιτικής σταθερότητος.

Το ζήτημα της ανακύκλησης των πολιτευμάτων απασχολεί και τους σύγχρονους σχολιαστές. Ο Δεσποτόπουλος παρατηρεί ότι: «παρασύρεται σε λογικό σφάλμα, όποιος για να εξηγήσει την δήθεν μετάβαση από την τυραννίδα στην άριστη πολιτεία προβάλλει την εναντιότητα μεταξύ της αρίστης πολιτείας και της τυραννίδος, τελευταίας στη σειρά των ημαρτημένων πολιτειών. Αφού είτε η λογική είτε η οντολογική σχέση εναντιότητας μεταξύ τους προϋποθέτει να ευρίσκεται η μια στο ίδιο λογικό είτε οντολογικό επίπεδο με την άλλη».

Ο Πλάτων, εν αντιθέσει προς τον Αριστοτέλη, θεωρεί ως αναπόφευκτο τον εκφυλισμό των πολιτευμάτων και τον μετασχηματισμό τους σε υποδεέστερο. Η αιτία της φθοράς δεν οφείλεται σε παράμετρο, η οποία σχετίζεται άμεσα με το πολίτευμα, αλλά ευρίσκεται εντός του πολιτεύματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, εξηγείται τόσο η πτώση των πολιτευμάτων όσο και η επαναφορά στο ιδεώδες. Η αναζήτηση ιστορικών γεγονότων στην προκειμένη περίπτωση είναι ανεδαφική. Θεωρούμε ότι ο φιλόσοφος αποσκοπεί στην συνειδησιακή εγρήγορση των πολιτών, ούτως ώστε να φροντίζουν για την αρμονία της ψυχής τους και την ευδαιμονία της πόλεώς τους. Η αποδοχή από τον Πλάτωνα της διαλεκτικής σχέσεως μεταξύ του πολίτου και της πόλεως θέτει σαφώς τα όρια κινήσεως των ανθρώπων και στην σχέση αυτή το δίκαιο δεν αποτελεί μία κανονιστική παράμετρο, αλλά ενέχει συνειδησιακή διάσταση.

Κατά τον Πλάτωνα, η πολιτεία σχηματίζεται σε κάποιο σημείο της γενικής του σύμπαντος ανακύκλησης και παρακμάζει συμπαρασυρομένη από τη γενική φορά αυτού. Η αιτία της καταστροφής της συνίσταται στο ότι οι άρχοντες δεν κάνουν τις συζεύξεις τις εποχές που πρέπει, πράγμα που σημαίνει ότι δεν δύνανται να κατανοήσουν την σημασία που έχει ο χρόνος εντός του γενικού πλαισίου της ροής του κοσμικού γεγονότος· οι συζεύξεις πρέπει να γίνονται σε χρόνους που οι αριθμητικές τιμές να είναι σε αρμονικό λόγο με τις αριθμητικές σχέσεις που δίδει η πρώτη αρμονία. Συνεπώς, οι άρχοντες πρέπει να ξέρουν αστρονομία και μαθηματικά, ούτως ώστε να διευθετούν τα θέματα του γάμου στον καιρό που πρέπει. Η γέννηση των παιδιών σε ακατάλληλη κατά τον ευγονισμό στιγμή επιφέρει ως συνέπεια την αδυναμία της ορθής ανατροφής αυτών και την παρεκτροπή της πόλεως από την πορεία της. Η μελέτη της φθοράς των πολιτευμάτων δεικνύει με ξεκάθαρο τρόπο την τραγικότητα της ανθρώπινης ψυχής και της καταπτώσεώς της στην αδικία, η οποία πολλές φορές δεν ευθύνεται τόσο η ίδια, δηλαδή οι απλοί πολίτες, αλλά οι κυβερνήτες. Η έκπτωση της ψυχής δεν σταματά, αλλά συνεχίζεται με ολοένα γοργούς ρυθμούς, διότι ο φαύλος πολίτης αποστρέφεται την συναναστροφή με τον ενάρετο, ενώ προσκολλάται περισσότερο στους κακούς. Τα φαινόμενα της πολιτειακής παθολογίας συνάδουν με τις ελλείψεις και τις δυσχέρειες στο χώρο της παιδείας. Η παιδεία διαμορφώνει τους πολίτες και γαλουχεί τους μελλοντικούς κυβερνήτες, βεβαίως, πρόκειται για μία διαδικασία, τα αποτελέσματα της οποίας δεν είναι άμεσα εμφανή, αλλά γίνονται αντιληπτά σε μάκρος χρόνου και δυστυχώς οι συνέπειες είναι καταστροφικές για τους πολίτες και την πόλη στην περίπτωση των λανθασμένων ενεργειών. Η προσέγγιση των πολιτειακών μορφών του Πλάτωνος ως παθολογία του ανθρώπινου χαρακτήρος δηλώνει εμφαντικώς ότι το πολίτευμα προσδιορίζεται από το ήθος των πολιτών, αλλά συγχρόνως και η ίδια η πολιτεία διαμορφώνει τους χαρακτήρες των πολιτών.

Ο Πλάτων δεν απαντά άμεσα, εάν η πολιτειακή αλλαγή διαγράφει κύκλο και αν η τυραννία μετατρέπεται στο ιδεώδες κράτος. Τα αποσπάσματα της Πολιτείας και των Νόμων προς αυτήν την κατεύθυνση συντείνουν· η μνεία του για την μετατροπή των ηγεμόνων σε φιλοσόφους φανερώνουν ότι έχει κατά νου μία αλλαγή από την τυραννία στο ιδεώδες κράτος. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα αναφέρεται στην σύμπτωση και την έννοια της παιδείας, στοιχεία, που θα αποτελέσουν την απαρχή της δημιουργίας των φιλοσόφων, οι οποίοι θα οδηγήσουν τους πολίτες στην άναντη πορεία προς την θέαση του Αγαθού. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι ένας νέος τύραννος αποτελεί την καλύτερη βάση για την μεταβολή του πολιτεύματος προς το βέλτιστο. Εκ νέου αναφέρεται στην παιδεία του τυράννου, αλλά, κυρίως, στην έννοια της τύχης και της συμπτώσεως, κάνοντας λόγο για τη γέννηση ενός τυράννου με άριστη φύση και την συνάντησή του μ’ έναν άριστο νομοθέτη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Barker E., Ο Πολιτικός Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Κ. Κολιόπουλος, εκδ. Ποιότητα.
• Betech B., «Cosmological Ethics in the Timaeus and Early Stoicism», στο Oxford Studies Ancient Philosophy, Vol. XXIV, επιμ. D. Sedley, Summer 2003, σσ. 273-302.
• Blackburn S., Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Δ.-Μ. Βούβαλη, Eλληνικά Γράμματα, Aθήνα 2007.
• Bormann K., Πλάτων, μτφρ. Ι. Καλογεράκος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006.
• Βουδούρη Κ., Ψυχή και Πολιτεία, Διατριβή επί Διδακτορία, Αθήνα 1970.
• Γεωργούλη K., Πλάτωνος Πολιτεία, εκδ. Σιδέρη, έκδ. 3^η, Αθήνα.
• Δεσποτόπουλου Κ. Ι., Φιλοσοφία τουΠλάτωνος, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1997.
• Johansen T., «Body, Soul and Tripartion in Plato’s Timaeus», στο Oxford Studies Ancient Philosophy, επιμ. D. Sedley, Vol. XX, Winter 2000, σσ. 87-112.
• Κάλφα Β., Πλάτων-Τίμαιος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1995.
• Κοντογιώργη Γ., Η Θεωρία τωνΕπαναστάσεων στον Αριστοτέλη, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1982.
• Μανωλόπουλος Λ., Πόλις Φλεγμαίνουσα και Πόλις Υγιής, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995.
• Matthen M., «The Holistic Presuppositions of Aristotle’s Cosmology», στο Oxford Studies Ancient Philosophy, Vol. XX, επιμ. D. Sedley, Summer 2001, σσ. 171-200.
• Θ. Μαυρόπουλους Θ., Πλάτων –Φαίδων, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη
• Robinson T. M., «Αριστοτέλης, ο Τίμαιος και η Σύγχρονη Κοσμολογία», σσ. 398-410, τόμ. II, στον τόμο Αριστοτέλης, επιμ. Δ.Ζ. Ανδριόπουλος, Παπαδήμα, Αθήνα 2003.
• Γ. Πλάγγεση, «Η Θεωρία της Μεταβολής των Πολιτευμάτων και το Ιδεώδες της Άριστης Πολιτείας στα Πολιτικά του Αριστοτέλη», στον περιοδικό Φιλοσοφεῖν, Ιούνιος 2012 (6), σσ. 142-162..
• Σημαιοφορίδης Η., «Το Πρόβλημα της Ανακύκλησης των Πολιτευμάτων στον Αριστοτέλη», σσ. 79-88. Στον τόμο Αριστοτέλης, επιμ. Δ.Ζ. Ανδριόπουλος, Παπαδήμα, Αθήνα 2003.
• Ψυχοπαίδη Κ., Ο Φιλόσοφος, Ο Πολιτικός, Ο Τύραννος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1999.