ΓΙΑ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ: AΠΟ ΤΟΝ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΟ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟ Σ’ ΕΝΑ ΚΙΝΗΜΑ ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ

 

ΜΗΝΑΣ ΜΙΧ. ΣΑΜΑΤΑΣ

Aναπληρωτής Καθηγητής

Τμήμα Κοινωνιολογίας

Πανεπιστημίου Κρήτης

 

«ΓΙΑ ΜΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ: AΠΟ ΤΟΝ ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΟ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟ Σ’ ΕΝΑ ΚΙΝΗΜΑ

ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ »

 

 Εισήγηση για τα πρακτικά του 2ου Συνέδριου Κοινωνιολογίας

«Κοινωνιολογία: Μάθημα Ελευθερίας» που διοργανώθηκε από

τον Σύλλογο Ελλήνων Κοινωνιολόγων (ΣΕΚ)

Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ)

Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτικής ΑΠΘ

στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

8-10 Νοεμβρίου 2002

Περίληψη

Στην εισήγηση αυτή επιχειρούμε να αναλύσουμε το φαινόμενο του σύγχρονου ‘πανοπτισμού’, την εξέλιξη δηλαδή και τις επιπτώσεις των ποικίλων παρακολουθήσεων των πολιτών με βάση τις νέες τεχνολογίες στις αναπτυγμένες χώρες του παγκοσμιοποιημένου πληροφοριακού καπιταλισμού. Από τις δύο όψεις που εμφανίζει ο πανοπτισμός, τη θετική που εμφανίζεται ως απαραίτητος για την ασφάλεια και προσοδοφόρος για την αγορά και την αρνητική λόγω των κίνδυνων που αυτός εγκυμονεί για τις ελευθερίες, τους κοινωνιολόγους απασχολεί κυρίως η αρνητική. Όχι μόνο η παρακολούθηση από κρατικά ή υπερεθνικά κέντρα παρακολούθησης, αλλά κάθε μορφή αγοραίας παρακολούθησης της ιδιωτικότητας των πολιτών , και ιδιαίτερα η δυνατότητα πολλαπλής συλλογής επεξεργασίας και διασταύρωσης προσωπικών δεδομένων για την παραγωγή πληροφοριακών προφίλ , αποτελεί ένα κατά κύριο λόγο πολιτικό ζήτημα, επειδή αφορά τις νέες πολιτικές ελέγχου και χειραγώγησης που παράγουν νέες διακρίσεις και νέους αποκλεισμούς. Εκτός από την ανάλυση του προβλήματος , στην εισήγηση αυτή παρακολουθούμε την εξέλιξη του πανοπτισμού συγκρίνοντας την παραδοσιακή με την νέα παρακολούθηση. Προσεγγίζουμε επίσης το δυσεπίλυτο πρόβλημα της προστασίας της ιδιωτικότητας, την οποία δεν θεωρούμε ως το μοναδικό αντίδοτο στον πανοπτισμό . Τέλος αναφερόμαστε στη συμβολή της κοινωνιολογίας στην ανάλυση τού πανοπτικού φαινομένου και στη δημιουργία ενός αντιπανοπτικού κινήματος ενάντια σε κάθε πανοπτικού τύπου χειραγώγηση.

 

1. EIΣΑΓΩΓΗ : TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ‘ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ’

 Η ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ

  Ο ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΌΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

 ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΟΠΤΙΚΗ ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ Σ’ΕΝΑ ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

    Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ

 

 

1. EIΣΑΓΩΓΗ : TO ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ‘ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ’

 

Σε όλες τις σύγχρονες δημοκρατίες του παγκοσμιοποιημένου πληροφοριακού καπιταλισμού (Castells 1996 ) παρατηρείται μια πολλαπλή διάχυση των εφαρμογών των τεχνολογιών παρακολούθησης σε όλους τους τομείς και σε όλα τα πεδία της καθημερινής ζωής για λόγους ασφάλειας αλλά και κέρδους, με αποτέλεσμα την καθιέρωση ενός γενικευμένου ηλεκτρονικού πανοπτισμού, της ηλεκτρονικής δηλαδή συλλογής, επεξεργασίας, διασταύρωσης προσωπικών πληροφοριών, αλλά και της κατασκευής διαφόρων προσωπικών πληροφοριακών προφίλ (Lyon 2001) . Έτσι νέες διακρίσεις και ταξινομήσεις των πολιτών σε διάφορες κατηγορίες και με διάφορα κριτήρια , προσβασιμότητας , καταλληλότητας, κλπ. παράγονται όχι μόνο από τον κρατικό πανοπτισμό, του ‘μεγάλου αδελφού’ δηλαδή, για λόγους ασφάλειας και δημόσιου συμφέροντος, αλλά και από άλλες ‘μικρές αδελφές’ και άλλα ποικίλα κέντρα παρακολούθησης , που χρησιμοποιούν τη νέα ψηφιακή παρακολούθηση για κερδοσκοπικούς κυρίως λόγους , αλλά και για άλλους λόγους επιρροής και χειραγώγησης (Castells 1997) . Με βάση τις τεράστιες δυνατότητες των συνεχώς βελτιούμενων ψηφιακών τεχνολογιών παρακολούθησης, συλλογής και επεξεργασίας κάθε είδους πληροφοριών, ακόμη και ‘ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων’ που αποτελούν επικερδέστατο εμπόρευμα, ο νέος αυτός αγοραίος πανοπτισμός εξαπλώνεται σε όλες τις χώρες του παγκοσμιοποιημένου πληροφοριακού καπιταλισμού, ως οργανικό συστατικό της νέας δομής και λειτουργίας του (Lyon 1994, 2001).

Συγκριτικά, αν στη βιομηχανική κοινωνία οι ελευθερίες κινδύνευαν στο “σιδηρούν κλουβί” της Βεμπεριανής ορθολογικής γραφειοκρατικής οργάνωσης του έθνους -κράτους (Giddens 1985) και της Τεηλορικής – Φορντικής επιστημονικής οργάνωσης της εργοστασιακής παραγωγής, από την παραδοσιακή άμεση παρακολούθηση μέσω του ανθρώπινου ματιού, στη μεταβιομηχανική, μετανεωτερική κοινωνία , η επανάσταση της τηλεματικής και οι τεράστιες δυνατότητες που έχουν οι ηλεκτρονικές αισθήσεις των νέων τηλεματικών τεχνολογιών μετατρέπουν ολόκληρη τη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και τον πλανήτη σε “ηλεκτρονικό πανοπτικό κλουβί .” Η τηλεματική με τον κυβερνοχώρο στο διαδίκτυο και οι πανοπτικοί δορυφόροι κρατών και επιχειρήσεων σπάνε το μονοπώλιο παρακολούθησης του έθνους-κράτους, επιβάλλουν πανοπτικές υπερεθνικές παραβιάσεις στην κυριαρχία του, και δημιουργούν μια παγκοσμιοποιημένη πληροφοριακή αγορο-κρατία, πέρα από εθνικά σύνορα και μονοπώλια (Giddens, A. 1990, Castells 2000).

Παράλληλα με την παρακολούθηση προσώπων, οι νέες τεχνολογίες και τα λογισμικά προγράμματα επιτρέπουν την ανάπτυξη της λεγόμενης ‘αρχειοπαρακολούθησης’ (dataveillance), μιας ταχύτατης δευτερογενούς παρακολούθησης, συλλογής , επεξεργασίας και διασταύρωσης (data matching) κάθε είδους πληροφοριών, με πρόσβαση σε τεράστιες τράπεζες-βάσεις δεδομένων (databases), και ‘όσφρυση’ και ‘εξόρυξη’ (sniffing & mining ) συγκεκριμένων πληροφοριών με τον επικερδή σκοπό παραγωγής διαφόρων πληροφοριακών προφίλ (profiles) (Garfinkel 2000:252). H δευτερογενής αυτή χρήση και επεξεργασία των πληροφοριών , με εντελώς διαφορετικά κριτήρια και στόχους από αυτούς που αρχικά είχαν κάποτε οι πληροφορίες αυτές συλλεγεί είναι και η βασική λειτουργία των περισσοτέρων τραπεζών πληροφοριών – δεδομένων (databases) και των λεγόμενων εταιριών παραγωγής διαφόρων πληροφοριακών προφίλ (profiling companies). Οι καταπληκτικές αυτές δυνατότητες αποτελούν και την τεχνολογική υπεροχή που έχει ο λεγόμενος ‘σούπερ-πανοπτισμός’ συγκριτικά με την παραδοσιακή παρακολούθηση . Διότι ο σύγχρονος πανοπτισμός δεν ασχολείται μόνο την παραβίαση της ιδιωτικότητας , αλλά παρέχει τρομερές δυνατότητες ταυτοποίησης, ταξινόμησης και προσομοίωσης προσωπικών πληροφοριών, με διάφορα κριτήρια αποκλεισμού και προσβασιμότητας, επηρεάζοντας έτσι σοβαρά την όλη κοινωνική κινητικότητα των ατόμων (Poster 1990:91-94, Lyon 2001: 142 ff). Γενικά όμως παρά τις τεράστιες τεχνολογικές δυνατότητες του πανοπτισμού , ο πρότυπο της διάρθρωσης των σχέσεων εξουσίας συνεχίζει να είναι το Πανοπτικόν του Jeremy Bentham (Strub Harry, 1989).

“Στην πανοπτική μηχανή-είτε είναι κατασκευασμένη από τούβλα και λάσπη είτε δια μέσου των ηλεκτρονικών συνδέσεων - η κινητοποίηση επιτυγχάνεται με τα μέσα της (σειριακής, κυψελωτής) απομόνωσης των ατόμων, συνδυαζόμενη με την ανάπτυξη της επιτήρησης και των μυστικών πληροφοριών των κεντρικών υπηρεσιών…Αν και “η εξέλιξη των τεχνολογιών της πληrοφορικής και της επικοινωνίας…δεν άλλαξαν το κύριο πρότυπο ελέγχου,…ο υπολογιστής συνεισέφερε στην επέκταση και στην εντατικοποίηση του πανοπτικού ελέγχου. Κατέστησε τον κοινωνικό έλεγχο πιο διεισδυτικό, πιο επιθετικό πιο ολοκληρωτικό, αλλά και πιο καθημερινό, εγκόσμιο και αναπόφευκτο. Στη βάση των νέων τεχνολογιών, η επιτήρηση γίνεται συνεχής και περιρέουσα, ‘ένα διάχυτο πανοπτικό όραμα’ ” (Ρόμπινς &Ουέμπεστερ 2002:186, 264).

 

Ταυτόχρονα ο σύγχρονος πανοπτισμός παρουσιάζει δύο πρόσωπα, το θετικό δηλαδή που είναι αναγκαίο για την ασφάλεια και το δημόσιο συμφέρον , αλλά και το αρνητικό που εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τις πολιτικές και ατομικές ελευθερίες (Lyon 1994, 2001, Marx G. 2002). Όμως το αρνητικό πρόσωπο του σύγχρονου πανοπτικού Ιανού, επιμελώς αποκρύπτεται ή υποβαθμίζεται απ’ όλους όσους ωφελούνται από τις νέες μορφές ηλεκτρονικής παρακολούθησης, τις οποίες παρουσιάζουν ως πανάκεια για όλα τα δεινά της σύγχρονης κοινωνίας, και δικαιολογούν τις παραβιάσεις σε βάρος των ελευθεριών ως αναγκαίο κακό, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ασφάλεια και η πρόοδος, κατασκευάζοντας έτσι τη συναίνεση των παρακολουθούμενων πολιτών.

Αυτό συμβαίνει βέβαια ιδιαίτερα μετά τα δραματικά γεγονότα της 11 Σεπτεμβρίου 2001 στη Νέα Υόρκη, οπότε αναδομείται ο σούπερ πανοπτισμός και παραβιάζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα σ΄ ένα διαδεδομένο κλίμα ανασφάλειας και πανικού οι άνθρωποι αποδέχονται πολύ πιο εύκολα την παραβίαση της ιδιωτικότητάς τους αλλά και τη συρρίκνωση των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών στο όνομα της ασφάλειας (Lyon 2001a).¹ Έτσι το λεγόμενο ‘παράδοξο της ιδιωτικότητας’, το ότι δηλαδή αν και οι άνθρωποι γενικά ανησυχούν για την παραβίαση της προσωπικής τους ζωής, εντούτοις ολοένα και πιο εύκολα την αποδέχονται αλλά και την διευκολύνουν, είτε για λόγους ασφάλειας είτε επειδή δελεάζονται από το μάρκετινγκ της αγοράς , είτε και για πρόσκαιρα οφέλη δημοσιότητας συμμετέχοντας και οι ίδιοι σε αυτό-αποκαλυπτικά τηλεοπτικά θεάματα. Έτσι οι κάθε είδους καθημερινές , αυθαίρετες , συναινετικές και μη παρακολουθήσεις νομιμοποιούν τον πανοπτισμό , διαβρώνουν κάθε έννοια ‘ιδιωτικότητας’ και ενδυναμώνουν τα κέντρα χειραγώγησης.

Το πρόβλημα λοιπόν του σύγχρονου πανοπτισμού έγκειται στη γενικευμένη πια επέκταση και νομιμοποίησή του ως πανάκεια στα κοινωνικά προβλήματα , που δικαιολογεί ακόμη και την καταπάτηση των ελευθεριών αλλά και νέες διακρίσεις σε βάρος πάρα πολλών πολιτών . Τόσο ο κρατικός πανοπτισμός στο όνομα τη ασφάλειας, όσο και η καθημερινή ασύδοτη και ανεξέλεγκτη επέκταση των ιδιωτικών πανοπτικών τεχνολογιών για κερδοσκοπικούς, αλλά και για άλλους λόγους επιρροής και χειραγώγησης, κρύβουν σκόπιμες πολιτικές και συγκεκριμένα οικονομικά, πολιτικά και συντεχνιακά συμφέροντα.

Στην εισήγηση αυτή, αν και δεν παραγνωρίζουμε την τεχνολογική διάσταση του πανοπτισμού , δεν θεωρούμε ότι αποτελεί ένα τεχνολογικό πρόβλημα που προκύπτει από την ανεξέλεγκτη τεχνολογική πρόοδο. Ούτε επίσης περιορίζουμε τον πανοπτισμό σε ατομικό πρόβλημα παραβίασης της ιδιωτικότητας και μόνο. Άσχετα αν διενεργείται από το κράτος με κίνητρο την ασφάλεια ή από ιδιώτες ή εταιρείες για το κέρδος , ο πανοπτισμός αποτελεί πρώτιστα ένα σοβαρό πολιτικό ζήτημα, αφού επηρεάζει τις ‘πολιτικές ζωής’ των ατόμων και αντιμετωπίζεται μόνο με αυστηρό έλεγχο και δραστικό περιορισμό της οικονομικής, πολιτικής και συμβολικής εξουσίας , που δημιουργεί νέες κοινωνικές διακρίσεις και αποκλεισμούς. Εκτός από την ανάλυση του προβλήματος , στην εισήγηση αυτή παρακολουθούμε την εξέλιξη του πανοπτισμού και συγκρίνουμε την παραδοσιακή με την νέα παρακολούθηση. Προσεγγίζουμε επίσης τη σχέση του πανοπτισμού και της ιδιωτικότητας, την προστασία της οποίας δεν θεωρούμε ως το μόνο αντίδοτο στον πανοπτισμό. Τέλος , αναφερόμαστε στη συμβολή της κοινωνιολογίας στην κατανόηση της πανοπτικής χειραγώγησης και στη δημιουργία ενός αντιπανοπτικού κινήματος.

 

2. Η ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Σε αντίθεση με τις παραδοσιακές παρακολουθήσεις των πολιτών στο παρελθόν κυρίως από τους μηχανισμούς του έθνους –κράτους και μέσα στα κυριαρχικά του σύνορα, το πλαίσιο της άνθησης και γενίκευσης του σύγχρονου ηλεκτρονικού πανοπτισμού από πολλαπλά κέντρα παρακολούθησης και με ποικίλα κίνητρα είναι ο παγκοσμιοποιημένος πληροφοριακός καπιταλισμός. Πράγματι, ο ηλεκτρονικός, ή ψηφιακός (digital) ή ‘κυβερνο-πανοπτισμός’ (‘cyber-surveillance’) μέσω των νέων τεχνολογιών έχει τάσεις ‘σούπερ-πανοπτισμού’ αφού δρα πέραν από τοπικά, εθνικά, χωροχρονικά και άλλα, π.χ. βιολογικά σύνορα, όπως αυτά του ανθρώπινου σώματος, παρακολουθώντας και επεξεργάζοντας βιομετρικά αλλά και βιογενετικά δεδομένα (DNA) . Δεν παρακολουθεί απλά και μόνο πρόσωπα, αλλά συλλέγει , αποθηκεύει και επεξεργάζεται με μεγάλη ταχύτητα σε βάσεις δεδομένων κάθε είδους προσωπικές πληροφορίες και δεδομένα, από πολλαπλές πηγές, τα οποία διασταυρώνει και προσομοιάζει με προγραμματισμένα προφίλ, με δυνατότητες ακόμη και πρόβλεψης² μελλοντικής ύποπτης συμπεριφοράς (Lyon 2001: 114-115, Νοrris & Amstrong 1999).

Σ΄ ένα βαθμό βέβαια ο ηλεκτρονικός πανοπτισμός είναι αναγκαίος για τον απαραίτητο συντονισμό των κοινωνικών δραστηριοτήτων στο χωρο-χρόνο, με την ‘πληροφορικοποίηση’ (informatization) μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών και γενικά των νέων τεχνολογιών όλων των δομών και λειτουργιών της σύγχρονης οικονομίας και κοινωνίας, που γι αυτό το λόγο αποκαλείται και ‘κοινωνία των πληροφοριών’ (Webster 1995), αλλά και ‘κοινωνία της διακινδύνευσης’ ( ‘risk society’, Beck 1997, 1999). Σίγουρα, οι νέες τεχνολογίες παρακολούθησης χρησιμοποιούνται ευρύτατα για την ασφάλεια και τη διαχείριση των κινδύνων που συνεπάγονται τα υψηλής τεχνολογίας συστήματα μεταφορών και επικοινωνιών. Είναι γεγονός ότι όλες οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές δημοκρατίες στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού (Giddens 1990) βασίζουν την όλη οργάνωσή τους στις νέες τεχνολογίες πληροφοριακών δικτύων (Castells 1996, 1997) τα οποία για λόγους μέγιστης αποτελεσματικότητας και ασφάλειας παρουσιάζουν έντονες τάσεις πανοπτικοποίησης Η ‘πληροφορικοποίηση’ (informatization) και ψηφιοποίηση (digitalization) με ‘έξυπνα’ ηλεκτρονικά συστήματα της οικονομίας και όλων των άλλων βασικών τομέων όπως της εκπαίδευσης, υγείας, ψυχαγωγίας, κλπ. συνεπάγεται ‘πανοπτικοποίηση’ (panopticanization) της σύγχρονης μεταβιομηχανικής ή μετανεοτερικής κοινωνίας, γι αυτό δικαιολογείται και ο χαρακτηρισμός της ως ‘κοινωνία της παρακολούθησης’ (‘surveillance society) (Marx G. 1985, Flaherty 1989 , Gandy O. 1989, 1993, Lyon 1994, 2001).

Πέραν όμως από τα λογικά όρια εφαρμογής των πανοπτικών συστημάτων, η ασύδοτη επέκταση και η άκριτη αποδοχή των νέων τεχνολογιών παρακολούθησης προωθείται από συγκεκριμένα οικονομικά, πολιτικά και συντεχνιακά συμφέροντα , τα οποία χρησιμοποιούν την τεχνολαγνική λογική του ‘τεχνολογικού ντετερμινισμού’ , για να αιτιολογήσουν ως απαραίτητη κι ευεργετική τη διάδοση του πανοπτισμού σε κάθε πτυχή της κοινωνίας (Μay Chr. 2002: 24). Πράγματι, μέσα σ’ένα καλλιεργούμενο κλίμα γενικής ανασφάλειας και τρομολαγνείας, κυβερνήσεις , εταιρείες και διαπλεκόμενες ομάδες συμφερόντων, με τη βοήθεια διαπλεκομένων ΜΜΕ, πιέζουν για την γενικευμένη χρήση των πανοπτικών αυτών τεχνολογιών. Η υιοθέτηση και η προώθηση των πανοπτικών αυτών τεχνολογιών έγινε ιδιαίτερα από νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις , οι οποίες πρόβαλαν το πρόταγμα της ασφάλειας (securitization) ενάντια σε νέους, πραγματικούς ή πλασματικούς , εσωτερικούς κι εξωτερικούς εχθρούς για να αιτιολογήσουν την ιδιωτικοποίηση της εσωτερικής ασφάλειας και τη γενική μείωση του κράτους πρόνοιας (Buzan B. 1991, ΜcSweeney 1999). Η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας ασφάλειας αλλά και της φύλαξης των συνόρων με βάση τις νέες πανοπτικές τεχνολογίες προωθήθηκε και από πολλούς διαπλεκόμενους με τον ιδιωτικό τομέα κρατικούς λειτουργούς, π.χ. αστυνομικούς, τελωνειακούς και συνοροφυλάκες, κλπθνους , οι οποίοι εξελικτικά χάνουν τις αρμοδιότητες και τα προνόμια της δουλειάς τους λόγω της παγκοσμιοποίησης και της αδυναμίας του έθνους -κράτους να προστατεύσει τα σύνορά του και να επιβάλει την κυριαρχία του (Giddens A. 1985, Βuzan 1991).

Πολύ πριν τα γεγονότα της 11/9, από την κατάρρευση του Σοβιετικού Μπλοκ το 1989 και το τέλος της ψυχροπολεμικής περιόδου, αμερικάνικες και βρετανικές κυρίως εταιρείες πολεμικής βιομηχανίας και παραγωγής πανοπτικών συστημάτων υψηλής τεχνολογίας αναζητούν, καλλιεργούν και επιβάλλουν με τη βοήθεια και των κυβερνήσεών τους , συνεπικουρούμενες και από ΜΜΕ, νέες αγορές συνήθως στις μεγάλες δυτικές πόλεις (Norris& Amstrong 1999:27-32), προπαγανδίζοντας τις πανοπτικές τεχνολογίες ως πανάκεια σε όλα σχεδόν τα κοινωνικά προβλήματα, ιδιαίτερα της εγκληματικότητας των επικινδύνων τάξεων, αλλά και της μετανάστευσης των ξένων (Μay Chr. 2002, σελ. 24-28) . Ακόμη και στην Ελλάδα έχουν εισαχτεί και ήδη εφαρμόζονται οι παρακολουθήσεις του αμερικάνικου δορυφορικού συστήματος εντοπισμού γεωγραφικού στίγματος αντικειμένων ή και προσώπων GPS (Global Position System) όπως και το σχετικού σύστημα Skyworld. ³ Η παρακολούθηση πραγματοποιείται με την τοποθέτηση πομπών σε οχήματα, πλοία, ή αντικείμενα που χρησιμοποιούν τα πρόσωπα, ακόμα και ηλεκτρονικά εμφυτεύματα στο ανθρώπινο σώμα, ώστε να δίνουν τη δυνατότητα παρακολούθησής όλων των κινήσεών τους σε ειδική ιστοσελίδα στο Ιnternet (Σαματάς 2002).⁴

Επίσης, η πανοπτικοποίηση του αστεακού χώρου με κάμερες κλειστού κυκλώματος (CCTV) καθιερώνεται πια ως απαραίτητο συμπληρωματικό δίκτυο ασφαλείας μαζί με τα δίκτυα υδροδότησης , ηλεκτρισμού, επικοινωνιών και υγραερίου σε όλες σχεδόν οι βρετανικές πόλεις (Νorton & Αmstrong 1999: 206), τις οποίες ακολουθούν και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, όπως και η Αθήνα ενόψει και των Ολυμπιακών αγώνων το 2004 (Σαματάς 2002). Σύμφωνα με έρευνα της Οργάνωσης Πολιτικών Ελευθεριών της Νέας Υόρκης (NYCLU), το 1998 ο μέσος κάτοικος αποθανατίζεται από τις CCTV της αστυνομίας, των τραπεζών και πολυκαταστημάτων πάνω από 20 φορές την ημέρα, χωρίς αυτό να τον ενοχλεί.⁵  

Σχετικές έρευνες για τις CCTV σε άλλες «μητροπόλεις φρούρια», επισημαίνουν ότι οι περισσότεροι στόχοι παρακολούθησης δεν επιλέγονται με βάση την εμπλοκή τους σε αντικοινωνική συμπεριφορά ή εγκληματική πράξη, αλλά αποτελούν στόχο εστιασμένης παρακολούθησης χωρίς προφανή λόγοκαι με βάση φυλετική ή και ταξική προκατάληψη, και μόνο από το γεγονός ότι ανήκουν λόγω εμφάνισης σε στιγματισμένες κοινωνικά ομάδες. Έτσι, στις ΗΠΑ οι συνήθως ύποπτοι στόχοι είναι άνδρες, νεαρής ηλικίας κυρίως αφρο-αμερικανοί . Έτσι το ηλεκτρονικό πανοπτικό πεδίο σάρωσης των μεγαλουπόλεων συμβάλλει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής δομής των διακρίσεων και συντελεί στη δημιουργία μιας «πειθαρχικής κοινωνίας» φόβου , δυσπιστίας και προσποίησης , που έχει ανάγκη την τεχνολογία και τη βιομηχανία παρακολούθησης (Fiske J. 1998, Norris & Amstrong 1999:166-170, 188-196, Lyon 2001: 56-68).

Πρέπει επίσης να υπογραμμιστεί ότι η εφαρμογή της πανοπτικής αυτής τεχνολογίας δεν έχει αποδειχτεί ότι πράγματι συμβάλλει σοβαρά στη δραστική μείωση της εγκληματικότητας και επιλύει τα προβλήματα ασφάλειας στις περιοχές όπου έχει εκτεταμένες εφαρμογές. Αυτό που έχει παρατηρηθεί από σχετικές εμπειρικές μελέτες στη Βρετανία, είναι η γεωγραφική μετατόπιση της εγκληματικότητας λίγο πιο πέρα από το πεδίο της ορατής βιντεοσάρωσης . Έτσι προκαλείται ένας φαύλος κύκλος πανοπτικοποίησης προς όφελος των εταιρειών τεχνολογίας και υπηρεσιών ασφάλειας (security) ( Strub H. 1989, Fiske J. 1998, Lyon 2001: 51-68). Δεν πρέπει επίσης να μας διαφεύγει το γεγονός , ότι το ουσιαστικό πρόβλημα του πανοπτισμού δεν είναι η απλή παρουσία και διασπορά των CCTV , αλλά η δυνατότητα δικτύωσής τους με βάσεις δεδομένων που ενεργοποιούν τις κάμερες για να εστιάζουν προληπτικά σε υπόπτους, οι οποίοι ταιριάζουν με τα προγραμματισμένα ψηφιακά προφίλ. Έτσι οι τεχνολογίες της απλής καταγραφής εικόνων εξελίσσονται σε προηγμένα ψηφιακά συστήματα αυτόματης καταγραφής και αναζήτησης , τα οποία μπορούν να κωδικοποιούν, και να διασταυρώνουν τα όποια στοιχεία με τεράστιες τράπεζες δεδομένων, συνθέτοντας συγκεκριμένα προφίλ προσώπων και συμπεριφορών (Κling 1996: 653, & Lyon 2001 : 74). Όπως προαναφέραμε, οι πανοπτικές αυτές δυνατότητες είναι που μαζί με εκείνες της ταυτοποίησης, ταξινόμησης, και προσομοίωσης μετατρέπουν τον απλό πανοπτισμό σε ‘σούπερ-πανοπτισμό.’ (Poster M. 1990: 93, και 1996:189, Norris & Amstrong 1999: 222, και Lyon 2001: 114-118, 142), με μάλλον εφιαλτικές προοπτικές για τη δημιουργία ενός ‘Παγκόσμιου Εγκεφάλου ή Παγκόσμιας Εγκυκλοπαίδειας’, το όραμα μιας απεριόριστης, συγκεντρωτικής και προσπελάσιμης δεξαμενής γνώσης.1

1 Για μια κριτική σ’αυτό ‘το φαβιανό τεχνοκρατικό ιδανικό της γνώσης’ και τη δημιουργία μιας ‘συλλογικής πλανητικής μνήμης δια μέσου ενός πνευματικού τραπεζικού ιδρύματος του Παγκόσμιου Εγκεφάλου’ βλ .Ρόμπινς –Ουέμπστερ 2002:192-193

Τις τεχνολογίες αυτές κατέχουν επίσης ιδιώτες οι οποίοι με διάφορα θεμιτά και αθέμιτα μέσα προμηθεύονται προσωπικά δεδομένα και ανεξέλεγκτα δημιουργούν και εμπορεύονται διάφορα προσωπικά πληροφοριακά προφίλ καταναλωτών, τηλεθεατών, ασθενών, ιδιοκτητών ακινήτων, φορολογούμενων, κατόχων αυτοκινήτων, σκαφών, ενοικιαστών, κλπ., τα οποία πωλούν σε άλλες εταιρείες, ή ακόμα και στις κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας. ⁷

Έτσι λοιπόν στο πλαίσιο του πληροφορικού καπιταλισμού , σε τοπικό, εθνικό, υπερεθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, η κρατική , υπερκρατική, αλλά και επιχειρηματική , επίγεια και δορυφορική παρακολούθηση και επεξεργασία πληροφοριών ακμάζει και διογκώνεται. Διότι η πληροφορία αποτελεί το όπλο κάθε δύναμης και εξουσίας , αλλά και το κύριο εμπόρευμα σε μια τεράστια ηλεκτρονική αγορά πάσης φύσεως πληροφοριών-δεδομένων , που αποδίδει πολύ μεγάλα κέρδη. Ο πανοπτισμός με τις τεράστιες δυνατότητες των νέων τεχνολογιών παρακολούθησης καθιερώνεται, επεκτείνεται και καθημερινοποιείται, εκφράζοντας την κυρίαρχη τάση των ισχυρών ατόμων, ομάδων, κρατών , διακρατικών ενώσεων, αλλά και επιχειρήσεων να παρακολουθούν, συλλέγουν , επεξεργάζονται και να διασταυρώνουν πληροφορίες , με τη δικαιολογία της ασφάλειας και προστασίας των πολιτών, αλλά περισσότερο για να μπορούν να τους ελέγχουν, και να προωθούν τα συμφέροντά τους. Όσο απαραίτητες κι αν παρουσιάζονται οι τεχνολογίες παρακολούθησης, τόσο επικίνδυνες καθίστανται για την ιδιωτική ζωή , τις ελευθερίες και τη δημοκρατία.

 

3. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ:

Από τον ‘άσχημο’, κρατικό πανοπτισμό , στον ‘γλυκό’, αγοραίο πανοπτισμό

 

“Η εξέλιξη των υπολογιστών και της τεχνολογίας της εικόνας μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Στην Μεγάλη Βρεττανία, τα νέα σχέδια προβλέπουν τον εντοπισμό των μαθητών του δημοτικού που ίσως στο μέλλον αναπτύξουν αντικοινωνική συμπεριφορά, την καταγραφή και την παρακολούθηση τους εφ’ όρου ζωης. Στις φυλακές της Αριζόνας, ο σερίφης έχει τοποθετήσει κάμερες στα κελιά και μεταδίδει τις εικόνες των φυλακισμένων μέσω του Ιντερνετ. Δαιμονική εφεύρεση του μέλλοντος, ένα μικρό τσιπ που τοποθετείται  κάτω από το δέρμα μας, μπορεί να δίνει το στίγμα όλων των κινήσεών μας ή και να χρησιμεύει αντί για πιστωτική κάρτα.”(Aπό το Αφιέρωμα στον ‘Big Brother’της τηλεοπτικής εκπομπής “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. Κούλογλου που μεταδόθηκε 25.4.2002 , διαθέσιμη περίληψη στην ηλεκτρ. διεύθυνση http://www.ert.gr/rwf/ ).

 

Α. Από τον ‘μονοπωλιακό κρατικό πανοπτισμό’ στον υπερεθνικό και στον αγοραίο πανοπτισμό, στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου πληροφοριακού καπιταλισμού.

Όπως προαναφέραμε, η εξέλιξη του φαινομένου των παρακολουθήσεων στις αναπτυγμένες χώρες του πληροφοριακού καπιταλισμού, αντανακλά την επαναστατική εφαρμογή των νέων τεχνολογιών της τηλεματικής, που συνέβαλε στην επέκταση των αγορών σε παγκόσμιο επίπεδο και τη συνακόλουθη μείωση της κυριαρχίας του έθνους κράτους. Πράγματι, αν στη βιομηχανική περίοδο και κυρίως στη μεταπολεμική περίοδο του ψυχρού πολέμου το κάθε έθνος–κράτος κατείχε το μονοπώλιο της εξουσίας και φυσικά το μονοπώλιο στην παρακολούθηση των πολιτών του στα όρια της επικράτειάς του, (A. Giddens 1985) το κρατικό αυτό μονοπώλιο στη σύγχρονη μεταβιομηχανική περίοδο του πληροφοριακού καπιταλισμού καταργείται από τις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες τόσο σε άλλα ανταγωνιστικά κράτη , διεθνείς οργανισμούς και υπερεθνικές ενώσεις, όσο και στις επιχειρήσεις , αλλά και σε ιδιώτες που δρουν στο τοπικό και διεθνές περιβάλλον. Έτσι, από τον «μονοπωλιακό κρατικό πανοπτισμό» στα στενά όρια του έθνους –κράτους , η δυνατότητα παρακολούθησης των πολιτών εξελισσόμενη τεχνολογικά διατίθεται σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο σε πολλαπλούς φορείς, δημόσιους και ιδιωτικούς , τοπικούς και διεθνείς , όχι μόνο για το εθνικό συμφέρον και τη δημόσια ασφάλεια, αλλά και με βάση τον αγοραίο ανταγωνισμό και κύρια το κέρδος. Ο πανοπτισμός διευρύνεται από τα στενά όρια του έθνους κράτους στο ‘παγκοσμιοτοπικό’(glocal) πλαίσιο του πληροφοριακού καπιταλισμού, αλλά και στο χαοτικό πεδίο του ηλεκτρονικού κυβερνοχώρου, αναπτύσσοντας νέες προσοδοφόρες μορφές συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών.

H πρώτη λοιπόν σημαντική εξέλιξη που παρατηρούμε είναι το τέλος του ‘κρατικού μονοπωλιακού πανοπτισμού’ και η συνύπαρξη του κρατικού και υπερκρατικού πανοπτισμού του ‘Μεγάλου Αδελφού’ με τον αγοραίο πανοπτισμό μιας πλειάδας από ‘μικρές αδελφές’ επιχειρήρεις (‘little sisters’) ( Castells 1997 ).Όμως πρέπει επίσης να σημειώσουμε αφ’ ενός τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό του κρατικού πανοπτισμού , και αφ’ετέρου την όσμωσή του με ιδιωτικές επιχειρήσεις παροχής πανοπτικών συστημάτων και υπηρεσιών στο πλαίσιο νεοφιλελέυθερων πολιτικών ιδιωτικοποίησης του κράτους και της ασφάλειας. ⁸

Β. Από τον ‘Μεγάλο Αδελφό’ στο βιογενετικό πανοπτισμό του ‘Θαυμαστού Καινούργιου Κόσμου’

Η τηλεματική σε συνδυασμό με τη γενετική επανάσταση προκαλούν επαναστάσεις και στον τομέα της ολικής παρακολούθησης του ανθρώπου και του γενετικού του υλικού, για θεραπευτικούς αλλά και για εμπορικούς σκοπούς. Έτσι από τον καταπιεστικό Μεγάλο Αδερφό της κρατικής εξουσίας του G. Orwell που περιγράφεται στο παρωχημένο πια από κάθε σκοπιά ‘1984’, με τη γενετική επανάσταση, τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος (DNA) και τη δυνατότητα παρεμβάσεων στα γονίδια, κλωνοποιήσεις, κλπ , φθάσαμε στο ‘Νέο θαυμαστό Κόσμο’ του Χάξλεϋ με απρόβλεπτες θετικές αλλά ίσως και πολύ αρνητικές επιπτώσεις. ( Rifkin , 1998).⁹

Xαρακτηριστική είναι η περίπτωση της επιχείρησης ‘Decode’ , η χαρτογράφηση δηλαδή του γονιδιώματος ολόκληρου του πληθυσμού της Ισλανδίας από την ιδιωτική εταιρεία DeCode Genetics με την κρατική αρωγή και με μεγάλη συναίνεση των πολιτών .

“ Μια ιατρική έρευνα που μπορεί να γίνει το πολύτιμο εργαλείο που θα ξεκλειδώσει τα μυστικά δώδεκα αθεράπευτων ασθενειών ή, αν πέσει σε λάθος χέρια, να γίνει ο χειρότερος εφιάλτης της ανθρωπότητας: Να διαχωρίσει τους ανθρώπους σε αδύναμους και υγιείς, σε αυτούς που έχουν την τάση να αναπτύξουν καρκίνο και σε αυτούς που δεν έχουν, σε αυτούς που θα ζήσουν πολύ και σε αυτούς που θα ζήσουν λιγότερο, σε γενετικά ανώτερους και γενετικά κατώτερους ανθρώπους.” ¹⁰

 

Έτσι από τους σκονισμένους φακέλους της παραδοσιακής παρακολούθησης έχουμε τώρα τις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων , αλλά και τις βάσεις αποθήκευσης και επεξεργασίας βιομετρικών , αλλά και γενετικών δεδομένων (DNA), τόσο από κρατικές και υπερκρατικές αρχές ( Europol), όσο και από διάφορες εταιρείες . Διότι, «τα γενετικά δεδομένα δείχνουν ότι σε ένα ορισμένο σημείο της ζωής του, ένα άτομο  μπορεί να αρρωστήσει από μια ορισμένη ασθένεια, και αυτό ενδιαφέρει τις ασφαλιστικές εταιρίες και τους εργοδότες», εξηγεί η αυθεντία σε πανευρωπαϊκό επίπεδο στα θέματα προστασίας προσωπικών δεδομένων, ο καθηγητής Σπύρος Σημίτης. ¹¹

Γ. Από τον ‘άσχημο’ καταπιεστικό , κρατικό πανοπτισμό, σ’ ένα ‘γλυκό’, συμμετοχικό τηλε-πανοπτισμό των νέων τεχνολογιών μαζικής επικοινωνίας και ψυχαγωγίας.

Στο πλαίσιο του πληροφοριακού καπιταλισμού, η τηλεματική επανάσταση επέφερε επανάσταση και στο χώρο των μέσων μαζικής επικοινωνίας και ψυχαγωγίας με ολοκληρωτικές πανοπτικές διαστάσεις (Ν. Πόστμαν 1998). Έτσι , παρατηρούμε μια καλπάζουσα εξέλιξη από την κρατική , πολιτική παρακολούθηση σε «μη–πολιτικές», αγοραίες, συμμετοχικές ,‘ψυχαγωγικές’ παρακολουθήσεις.

Συνοπτικά, οι εξελίξεις των παρακολουθήσεων στο χώρο των ΜΜΕ και ιδιαίτερα στο τηλεοπτικό τοπίο στις καπιταλιστικές δημοκρατίες κατά την άποψή μας είναι οι ακόλουθες :

1. Από τον μονοπωλιακό κρατικό ‘πανοπτισμό’ για λόγους κρατικής ασφάλειας, αλλά και του κρατικού μονοπωλίου στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα, έχουμε ένα πλουραλισμό των μέσων με στυγνό ανταγωνισμό στο πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς. Επίσης στο όνομα του ελέγχου και της ‘διαφάνειας’ των δημοσίων προσώπων (Αλιβιζάτος 1999) καλλιεργείται ένας «συνοπτισμός», δηλαδή η παρακολούθηση των διαφόρων μελών της ελιτ από τις μάζες, μέσω των σκανδαλοθηρικών έντυπων και ηλεκτρονικών μέσων. Έτσι από την ελίτ της εξουσίας που μονοπωλιακά παρακολουθούσε τους αντιπάλους της και τις λαϊκές μάζες , οι μάζες μπορούν να παρακολουθούν επιλεκτικά σκανδαλοθηρικούς στόχους μελών της ελίτ. Το φαινόμενο αυτό, όπου οι πολλοί παρακολουθούν τους λίγους, ο Τh. Μathieson, ονόμασε «συνοπτισμό» των ΜΜΕ , σε αντίθεση με τον “ολιγαρχικό πανοπτισμό” των ισχυρών ολίγων που παρακολουθούν τους πολλούς (Μathieson, Τh. 1997, Lyon 2001: 92).

2. Παράλληλα με τον σκανδαλοθηρικό ‘συνοπτισμό’ αναπτύσσεται και ένας συναινετικός, συμμετοχικός και ωφελιμιστικός ‘ τηλε - μαζοπτισμός’, όπου δηλαδή οι μάζες παρακολουθούν όχι τόσο τα μέλη της ελίτ, αλλά ομοίους τους , καθημερινούς ανθρώπους, οι οποίοι αποδέχονται να αποκαλύπτεται η ιδιωτικότητά τους, συμμετέχοντας είτε στα λεγόμενα reality shows, είτε σε τηλεοπτικά παιχνίδια ολικής ή μερικής παρακολούθησης εγκλείστων, τύπου Big Brother, είτε σε διαρκή επίδειξη στο διαδίκτυο, τύπου webcam, προσδοκώντας κάποια οφέλη.¹²

Όμως ο «μη–πολιτικός», αλλά και ο συναινετικός χαρακτήρας των τηλεοπτικών εκπομπών τύπου Big Brother είναι πλασματικός , αφού οι επιδράσεις τους είναι βαθιά πολιτικές , και η συναίνεση είναι διαβλητή. Οι τηλεοπτικές αυτές εκπομπές , σύμφωνα με τον ειδικό σε θέματα ιδιωτικότητας Σπύρο Σημίτη, «μεταβάλουν την παρακολούθηση σε θέαμα. Και έτσι δεν παίρνουμε στα σοβαρά πλέον την παρακολούθηση».¹³ Με τον τρόπο αυτό κατασκευάζεται μια νομιμοποίηση της κάμερας και της παρακολούθησης στην καθημερινότητα του πολίτη και αποσπάται μια συναίνεση απεμπόλησης αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων, όπως του ασύλου της κατοικίας, και της αξιοπρέπειας του ατόμου-πολίτη, μετατρέποντας τον σε αδιάφορο και παθητικό υποκείμενο σε κάθε είδους πανοπτισμό, και ιδιαίτερα στους πραγματικούς μεγάλους υπερεθνικούς αδελφούς , όπως ο Αμερικάνικος (Echelon- ΤΙΑ) και ο Ευρωπαϊκός SIS & Γαλιλαίος ( Σύστημα Πληροφοριών Schengen) (Σαματάς 2000).¹⁴

Το διαβλητό του «εκούσιου της συμμετοχής» στα πανοπτικά αυτά προγράμματα, έχει τεκμηριώσει η Ελληνική Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων με μια σημαντική της γνωμοδότηση (AΠΠΔ απόφαση αρ. 92/2001):

«Η συναίνεση του υποκειμένου, η οποία νομιμοποιεί τον υπεύθυνο της επεξεργασίας να συλλέξει προσωπικά δεδομένα και να δημιουργήσει αρχείο, είναι αντισυνταγματική, παράνομη και αντίθετη με τα χρηστά ήθη, αφού δημιουργεί συμπεριφορά αντικείμενη προς τις συνταγματικές διατάξεις του σεβασμού της προστασίας της αξίας του ανθρώπου, από τις οποίες απαγορεύεται η παραίτηση. Επιπρόσθετα με τη συναίνεση αυτή, συνάπτεται σύμβαση με την οποία δεσμεύεται υπέρμετρα η ελευθερία και ως εκ τούτου είναι άκυρη. Η αξία του ανθρώπου και η προστασία της υλικής και ηθικής του υπόστασης είναι υπέρτατη δημόσιας τάξης αρχή από την οποία δεν είναι δυνατή η παραίτηση. Είναι φανερό ότι για λόγους εξυπηρέτησης των αναγκών της εκπομπής, και όχι μόνο, αφού η προβολή είναι αδιάλειπτη και διαμέσου του διαδικτύου, οδηγείται σε εξαφάνιση η ιδιωτική ζωή ως πυρήνας της ανθρώπινης προσωπικότητας. Η αναλαμβανόμενη υποχρέωση τείνει στον εξευτελισμό της αξίας του ανθρώπου κατά παράβαση και της επιταγής του άρθρου 2 παρ. 1. (του συντάγματος)».¹⁵

 

Έτσι από μια κουλτούρα ντροπής και συγκάλυψης της ιδιωτικής ζωής καλλιεργείται στην αγορά του θεάματος και των μέσων μια πολιτική πανοπτικής χειραγώγησης, παροτρύνοντας σε εκούσιο ξεγύμνωμα με βασικό κίνητρο το κέρδος (Scarf M. 2001).

Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ‘μαζοπτισμού’ αυτού παίζει ο ανταγωνισμός των ΜΜΕ, αλλά και οι εταιρίες μέτρησης τηλεθέασης και καταναλωτικών προτιμήσεων, οι οποίες παρακολουθούν στενά και χρονομετρούν τηλεθεατές και καταναλωτές , των οποίων αποσπούν τη συναίνεση με κάποια οφέλη, κατασκευάζοντας μ’ έναν ιδιότυπο τεηλορισμό ανάλογα προφίλ-πρότυπα τηλεθέασης και κατανάλωσης και αναγκάζοντας σε ανάλογα προγράμματα και προϊόντα τις ανταγωνιζόμενες εταιρείες.¹⁶

Αντίθετα, θεσμικά όργανα που θα έπρεπε να είχαν δυνατότητα πλήρους παρακολούθησης και ελέγχου των παραβιάσεων της ιδιωτικότητας από τα MME, όπως το Εθνικο Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης , αλλά και η ίδια η Αρχή ΠΠΔ σε χώρες όπως στην Ελλάδα είναι ακόμη ανίσχυρα για να επιτελέσουν το δύσκολο έργο τους (Σαματάς 2001).

Δ. Ο σκανδαλοθηρικός συνοπτισμός αλλά και η γενική ανασφάλεια προκαλεί έναν αμυντικό ‘αυτοπτισμό ’

Σε αντίδραση του σκανδαλοθηρικού συνοπτισμού, τα οικονομικώς ισχυρά και επώνυμα μέλη της ελίτ έχουν τη δυνατότητα αυτοπαρακολούθησης με τη βοήθεια ειδικών υπηρεσιών security, αλλά και νομικών, ασφαλιστικών και άλλων εταιριών προστασίας των απορρήτων πληροφοριών τους, ώστε να αυτοπροστατεύονται από τους αντιπάλους και τους σκανδαλοθήρες, εξαγοράζοντας αδρά την ιδιωτικότητά τους. ^17[17]

Αλλά και στον τομέα της πληροφορικής και της αποκαλούμενης «νέας οικονομίας», η βιομηχανική κατασκοπία και η ανάγκη προστασίας επιχειρηματικών πληροφοριών αναπτύσσουν την αγορά προγραμμάτων προστασίας της ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο . Ο αυτοπτισμός σχετίζεται με την συζήτηση για την δυνατότητα, κυρίως από την ελίτ βέβαια, « επανίδρυσης της ιδιωτικότητας », με βάση ακριβώς τις νέες δυνατότητες προστασίας των απορρήτων πληροφοριών της ιδιωτικής ζωής , αλλά και της ανακατασκευής του προφίλ, που προσφέρουν μεγάλες εταιρείες προστασίας δεδομένων έναντι αδρής αμοιβής. Υπάρχει επίσης και η δυνατότητα ιατρικού αυτοπτισμού , όπου ασθενείς και ιατροί με εμφυτεύματα παρακολουθούν τα προβλήματα υγείας. Σχετικό είναι και το ‘Transponder,’ το ηλεκτρονικό βραχιόλι που δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθούνται κατάδικοι εκτός φυλακών. Σίγουρα οι ‘ανθρωπιστικές’ αυτές πανοπτικές καινοτομίες θα επεκταθούν σύντομα και σ’ άλλους ανθρώπους που παρεκλίνουν , τελειοποιώντας τις σύγχρονες κοινωνίες ελέγχου που αντικαθιστούν τις πειθαρχικές κοινωνίες του εγκλεισμού (Βιριλιό 2000:68).

Με βάση τα παραπάνω, ‘παρακολουθώντας’ την εξέλιξη της παρακολούθησης των πολιτών προτείνουμε το αναλυτικό σχήμα που αναπτύσσουμε στον Πίνακα 1, και στο οποίο φαίνεται η πλούσια ανάπτυξη του πανοπτισμού . Συνοπτικά ο πανοπτισμός έχει αναπτυχθεί πολύ πέραν : α. από τον καταπιεστικό ‘πανοπτισμό’ των μαζών, που μονοπωλούσε η ελιτ της εξουσίας και χρησιμοποιούσε μέσω των κρατικών οργάνων , β. στον ‘συνοπτισμό’, της παρακολούθησης δηλαδή των ισχυρών και επωνύμων μελών της ελίτ από τις ανίσχυρες μάζες, μέσω των σκανδαλοθηρικών έντυπων και ηλεκτρονικών ΜΜΕ, γ. στον ‘μαζοπτισμό’ , δηλαδή στην παρακολούθηση από τις μάζες όχι μόνο της ιδιωτικότητας των επωνύμων αλλά και των καθημερινών ανθρώπων δ. στον ‘αυτοπτισμό’, στην αυτό-παρακολούθηση δηλαδή και εξαγορά την ιδιωτικότητά της ελίτ για λόγους αυτό-προστασίας της, και τέλος ε. στον ‘αντι-πανοπτισμό’, ένα κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια σε κάθε πανοπτισμό στο οποίο θα αναφερθούμε στο τέλος.

Στον Πίνακα 2 με τη βοήθεια σχετικού αρχικού πίνακα από τον G. T. Marx (2002) δείχνουμε συγκριτικά την εξέλιξη της ‘νέας’ με την παραδοσιακή παρακολούθηση, ή του πανοπτισμού των νέων τεχνολογιών που βασίζεται στην τεχνητή νοημοσύνη (technical intelligence) σε σχέση με τον παραδοσιακό πανοπτισμό , βασισμένο στην ανθρώπινη νοημοσύνη (human intelligence). Όπως φάνηκε από τα γεγονότα της 11/9, τα ηλεκτρονικά πανοπτικά συστήματα , δορυφορικά και επίγεια, που ήταν σε πλήρη λειτουργία, απέτυχαν να εμποδίσουν τα τρομοκρατικά συστήματα, γιατί βασιζόταν υπερβολικά σε προγραμματισμένη τεχνητή νοημοσύνη και αγνόησαν σε αρκετές περιπτώσεις προειδοποιήσεις με βάση την ανθρώπινη νοημοσύνη (Lyon 2001a). Έτσι τώρα ένας στρατιωτικός σουπερ-πανοπτισμός στις ΗΠΑ (ΤΙΑ) που εισβάλλει και στην Ευρώπη, ανασυντάσσεται για να συνδυάσει την σούπερ πανοπτική ηλεκτρονική τεχνολογία με την παραδοσιακή ανθρώπινη παρακολούθηση , χρησιμοποιώντας κάθε είδους πληροφορία από όλες τις πηγές , στο όνομα της πάταξης της τοπικής και διεθνούς τρομοκρατίας, πείθοντας για τον σκοπό αυτό τους πολίτες για θυσία των ελευθεριών τους, με απρόβλεπτες ακόμη συνέπειες για την κοινωνία και τη δημοκρατία στον 21^ο αιώνα (Lyon 2001).

 

  Ο ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

 

Ήδη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα , αλλά ιδιαίτερα με την έλευση της νέας χιλιετίας , η αυστηρά ιδιωτική ζωή των πολιτών, ή ‘ ιδιωτικότητα’ (‘privacy’) , αυτό το οξυγόνο της ελευθερίας των ανθρώπων, τείνει να εκλείψει με τη χρήση και κατάχρηση των νέων τεχνολογιών παρακολούθησης (surveillance), γι αυτό και η πλούσια βιβλιογραφία για “το τέλος της ιδιωτικότητας” ( Etzioni, A. 1999, Sykes Ch. 1999 , Garfinkel S. 2000, Kateb G. 2001, Berman J. & Bruening P. 2001, Παπαδοπούλου Λ. 2001). Η ασύδοτη επέκταση και χρήση των ηλεκτρονικών πανοπτικών τεχνολογιών όχι μόνο από κρατικούς και υπερκρατικούς φορείς, αλλά και από κερδοσκοπικές εταιρείες και ιδιώτες καταπνίγει την ιδιωτική ζωή και ενδυναμώνει την πανοπλία των ποικιλώνυμων κέντρων χειραγώγησης, αυξάνοντας τις διακρίσεις και τους αποκλεισμούς ( Allen 2001, Μarx G. 1985, Margalit 2001, Lyon 2001: 3-6 , Πανούσης 2000) . Στο χώρο της εργασίας, αλλά και μέσα στο χώρο της κατοικίας εισβάλουν αδιάκριτα ηλεκτρονικά μάτια και αυτιά (Zuboff S.1988). Το κράτος δεν μονοπωλεί πια τις παρακολουθήσεις, και αδυνατεί αντικειμενικά να εξασφαλίσει την ιδιωτικότητα και το απόρρητο των επικοινωνιών όχι μόνο από τους δορυφόρους του συστήματος Echelon ( βλ. Σιμωνίδης Αντ. 2001) αλλά και από ιδιωτικές υποκλοπές .¹⁸ Στην υγεία και στην πολιτική το απόρρητο δεν διασφαλίζεται πια, αλλά και στο διαδίκτυο κάθε κίνηση αφήνει ανιχνεύσιμα ψηφιακά στοιχεία και τo προσωπικό ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (e- mail) είναι εντελώς απροστάτευτο ( Schneier, Bruce & Banisar, David. 1996).¹⁹

 

Oι διάφορες μορφές «συναινετικού» πανοπτισμού και η πολύ επικερδής αγορά των προσωπικών πληροφοριών καλλιεργούν μια σύγχυση παρακολουθούμενων και παρακολουθούντων προς όφελος των κέντρων χειραγώγησης, η οποία αντανακλάται και σε μια πλήρη σύγχυση του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, αλλά και της ίδιας της έννοιας της ‘ιδιωτικότητας’ η οποία συρρικνώνεται μέχρι εξαφάνισης στη σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία (EtzioniΑ. 1998, Sykes Ch. 1999). Όμως , παρά τη σύγχυση, και την άλωση του ιδιωτικού χώρου από τις νέες τεχνολογίες προσωπικής επικοινωνίας και τα ΜΜΕ, αυτός ο ιδιωτικός χώρος , ως το πιο άμεσο πεδίο της προσωπικής ταυτότητας, παραμένει το πεδίο άσκησης της ελεύθερης βούλησης του ατόμου σ’ έναν ολοένα δημοσιοποιούμενο κόσμο .1Είτε με την χαλαρή και ευρεία έννοια ως μια « ηθική αξίωση των ατόμων να αφήνονται στην ησυχία τους ή να μην ενοχλούνται (‘to be left alone’) αλλά και να ελέγχουν τη ροή των προσωπικών τους πληροφοριών» (Kling, 1996: 699), είτε ως δικαίωμα “πληροφοριακού αυτοκαθορισμού,” ή δικαίωμα αυτοδιάθεσης των προσωπικών πληροφοριών, η απαίτηση στο δικαίωμα της ιδιωτικότητας μας δίνει τον έλεγχο για τη ζωή μας, μας καθιστά ικανούς να είμαστε αυτόνομα άτομα, πρόσωπα, πολίτες , και έτσι μας επιτρέπει να εκπληρώνουμε τα δημόσια και ιδιωτικά μας καθήκοντα (Sykes, 1998, σ. 258). Όπως επισημαίνει ο Ν. Αλιβιζάτος (1998):

«Η ιδιωτικότητα δεν καλύπτει μόνο τη λεγόμενη ιδιωτική σφαίρα του καθενός μας. Καλύπτει επιπλέον την ελευθερία μας να προβαίνουμε ανεξάρτητοι σε ορισμένες θεμελιώδεις επιλογές ζωής. Ως εκ τούτου το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα δεν περιορίζεται στο να προστατεύει αστικές καταστάσεις , όπως είναι για παράδειγμα η οικογενειακή μας ζωή. Διασφαλίζει επιπλέον το δικαίωμα του καθένα μας να αλλάζει ζωή, να προβαίνει δηλαδή συνεχώς , ανεμπόδιστος και χωρίς δυσβάστακτο κόστος, σε νέες επιλογές».

1 Πράγματι, ιδιαίτερα στη σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία η διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου γίνεται όλο και περισσότερο δυσδιάκριτη μέχρι εξαφάνισης. Αφενός η αποικιοποίηση της δημόσιας σφαίρας από τα ιδιωτικά καπιταλιστικά συμφέροντα (Χάμπερμας), αφετέρου η κατάργηση της βιομηχανικής διάκρισης εργασίας και κατοικίας από τις νέες ευέλικτες μορφές εργασίας με βάση τις νέες τεχνολογίες, αλλά και η διείσδυση στην ιδιωτική ζωή των ΜΜΕ και των ψηφιακών τεχνολογιών, αλλά η αύξουσα εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση δημοσίων αγαθών όπως η υγεία και η παιδεία, καταργεί την αυστηρή οριοθέτησή δημόσιου και ιδιωτικού που ίσχυε στο παρελθόν. (Slater 1998).

Για τη σχέση παρακολούθησης, ιδιωτικότητας , και συμπεριφοράς ο καθηγητής Σπύρος Σημίτης (1999Β) , τονίζει: «το απλό γεγονός ότι αν κάποιος γνωρίζει πως ίσως υπάρχουν πληροφορίες γι' αυτόν, είτε το θέλει είτε δεν το θέλει, αλλάζει τον τρόπο της ζωής του, (κι έτσι) δημιουργούνται επιφυλακτικοί πολίτες, οι οποίοι προσπαθούν να προσαρμοστούν προκαταβολικά σε αυτόν που νομίζουν ότι ξέρει κάτι γι' αυτούς».

«Εάν παρακολουθήσεις έναν αρουραίο για πολλή ώρα, η συμπεριφορά του αλλάζει και γίνεται νευρωτικός», λέει ο Σάιμον Ντέηβις της Privacy International. «Το ίδιο συμβαίνει με την παρακολούθηση σε μία κοινωνία. Εάν γεμίσεις μία κοινωνία με κάμερες, όπως συμβαίνει σήμερα στην Μεγάλη Βρεττανία, εάν παρακολουθείς κάθε κίνηση, εάν αναπτύξεις στον κόσμο την αίσθηση ότι τα πάντα παρακολουθούνται, θα αλλάξεις τη φύση των ανθρώπων και τις διαπροσωπικές τους σχέσεις». (Aπό την εκπομπή του στον ‘Big Brother’ “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. Κούλογλου http://www.ert.gr/rwf/ )

 

Όσο για την εμπορική σκοπιμότητα στη συλλογή πληροφοριών, ο Σπ. Σημίτης (1999 Α) υποστηρίζει ότι «αποτελεί επέμβαση στη ζωή μας και επηρεάζει την αυτονομία μας, αφού αναγκαζόμαστε να προσαρμόσουμε τις αντιδράσεις μας σε εκείνο που περιμένουν όσοι έχουν τις πληροφορίες και το προϊόν... Χάνουμε την αυτονομία μας και μεταβαλλόμαστε από υποκείμενα σε αντικείμενα». Παρόλα αυτά , η ιδιωτικότητα μας είναι απαραίτητη για να είμαστε ελεύθεροι. Είναι όπως το οξυγόνο που το εκτιμούμε μόνο όταν το χάσουμε (Sykes Ch. 1999, σ. 4). 

 

Η παρακολούθηση της ιδιωτικής ζωής ολοένα και περισσότερο νομιμοποιείται από αιτήματα του κράτους που αιτούν πρόσβαση στις προσωπικές πληροφορίες για λόγους εθνικής ασφάλειας, δημόσιας υγείας, εφαρμογής των νόμων, αλλά και των αγορών για οικονομικούς και άλλους κοινωνικούς σκοπούς (Garfinkel 2000, Kling, 1996: 699). Όμως ,το πρόβλημα της προστασίας της ιδιωτικότητας από τις τρομερές δυνατότητες διείσδυσης των πανοπτικών τεχνολογιών γίνεται περισσότερο ακανθώδες, διότι το βάρος συνήθως πέφτει στο παρακολουθούμενο άτομο κι όχι στα κέντρα παρακολούθησης και χειραγώγησης. “Η όποια αντίθεση και αντίσταση στις μικρές και μεγάλες παρακολουθήσεις και παραβιάσεις της ιδιωτικής μας ζωής θέτουν το θέμα γιατί να θέλουμε να κρύψουμε κάτι. Όμως το βάρος θα πρέπει να πέφτει σε εκείνους που επιζητούν να μάθουν για μας να αιτιολογήσουν το γιατί, και όχι σε μας γιατί δεν θέλουμε να αποκαλύψουμε.” Σε μια καλλιεργούμενη κουλτούρα αποκαλύψεων και επιδειξιομανίας, στην οποία ωθούμαστε να φαινόμαστε όπως ακριβώς είμαστε , η σημαντική έννοια της ιδιωτικότητας είναι η ικανότητα να ελέγχουμε το πρόσωπο που παρουσιάζουμε έξω στον κόσμο. Όχι μόνο δηλαδή να μας αφήνουν ήσυχους, αλλά να μας αναγνωρίζουν το δικαίωμα να αποκαλύπτουμε επιλεκτικά τις πληροφορίες που εμείς ελεύθερα επιλέγουμε για τον κοινωνικό μας εαυτό και την εικόνα του προς τους τρίτους (Sykes Ch. 1999, σ.258).

Εκτός από την ανάγκη για καθιέρωση κανόνων στη συλλογή , και διαχείριση των προσωπικών δεδομένων και της προστασίας των ευαίσθητων πληροφοριών, (information privacy), η τεχνολογία παρακολούθησης των επικοινωνιών επιβάλλουν την προστασία της προσωπικής επικοινωνίας , και της χωρικής και περιβαλλοντικής ιδιωτικότητας , του άμεσου δηλαδή προσωπικού χώρου και φυσικού περιβάλλοντος, όπως και την προστασία του σώματος αλλά και των γονιδίων από βιο-γενετικές και γονιδιακές πολιτικές.

Σύμφωνα με κάποιες ρεαλιστικές απόψεις που αντανακλούν το πνεύμα της έλευθερης αγοράς των ΗΠΑ, “σε μια οργανωμένη αγορά προσωπικών πληροφοριών, θα υπάρχει τόση ιδιωτικότητα όση θα μπορούν ή θα είναι διατεθειμένοι οι άνθρωποι να πληρώσουν, και τόση εμπορική χρήση προσωπικών πληροφοριών όσο αυτή είναι κοινωνικά αποτελεσματική” (Kling, 1996: 699). Το ζήτημα που θέτει η λογική αυτή είναι αν την αγορά αυτή των προσωπικών πληροφοριών θα την διαμορφώνουν μόνο οι δυνάμεις της αγοράς και μια αυτορύθμιση, όπως επιδιώκεται στις ΗΠΑ , ή θα ελέγχεται αυστηρά με νόμους και θεσμικά όργανα όπως στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα οποία με βάση κοινωνικές και ηθικές αξίες προσπαθούν να προστατεύουν όλους τους ανθρώπους και αυτούς που μπορούν να πληρώσουν και αυτούς που αδυνατούν (Cate Fr. 1997 ).
Το ουσιαστικό πρόβλημα τελικά δεν είναι πως θα προστατευθεί η προσωπική ζωή, κάτι που είναι πάρα πολύ δύσκολο στον αγοραίο πληροφοριακό καπιταλισμό, αφού και η νομοθεσία είναι διάτρητη , αλλά και οι ίδιοι οι πολίτες για λόγους ασφάλειας ή και κατανάλωσης πρόθυμα θυσιάζουν το δικαίωμα της ιδιωτικότητάς τους. Τελικά, στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου πια πληροφοριακού καπιταλισμού, θα πρέπει να θεωρήσουμε τη διάδοση των νέων τεχνολογιών παρακολούθησης όπως και την παραβίαση της προσωπικής ζωής δεδομένη και τον πανοπτισμό όχι μόνο ως μια απειλή της προσωπικής μας ζωής , αλλά ως λειτουργικό εργαλείο της οικονομικής, πολιτικής και συμβολικής εξουσίας. Με άλλα λόγια το πρόβλημα του σύγχρονου πανοπτισμού δεν αφορά μόνο την αδυναμία προστασίας της ιδιωτικότητας του ατόμου , αλλά τη δυσκολία ελέγχου και περιορισμού των ποικίλων συμφερόντων που εξυπηρετούνται με την προώθηση κι εφαρμογή των νέων πανοπτικών τεχνολογιών (Stalder F. 2002, Σαματάς 2002) .
 
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΟΠΤΙΚΗ ΧΕΙΡΑΓΩΓΗΣΗ Σ’ ΕΝΑ ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
 

Η αντίσταση στον πανοπτισμό και στις διάφορες πανοπτικές μορφές χειραγώγησης εκφράζεται με το ήδη προαναφερθέν δικαίωμα του «πληροφοριακού αυτοκαθορισμού», το οποίο δεν σημαίνει απλά και μόνο “να μας αφήνουν ήσυχους,” αλλά να κατοχυρώνονται και τα συναφή δικαιώματά μας στην πρόσβαση, αντίρρηση, διόρθωση ή και διαγραφή των αποθηκευμένων προσωπικών μας στοιχείων στις διάφορες τράπεζες δεδομένων. Να έχουμε δηλαδή το αναφαίρετο δικαίωμα πλήρους ελέγχου των προσωπικών μας στοιχείων , που εμείς θα επιλέγουμε και μόνο με τη θέλησή μας να αποκαλύπτουμε ( Μήτρου, Λ.1999 :31-32). Τελικά, το πρόβλημα αντιμετώπισης του πανοπτισμού δεν μπορεί είναι προσωπικό , επειδή οι υπάρχουσες τεχνολογίες προστασίας απαρχαιώνονται καθημερινά, και το άτομο πρακτικά στην καθημερινότητα αδυνατεί να ασκεί πρακτικές πληροφοριακού αυτοκαθορισμού, ανίκανο να αποφασίζει ποιες πληροφορίες θα πρέπει να αρνείται να παραχωρεί, ιδιαίτερα όταν υποχρεούται, (Stalder, F. 2002: 122). Επίσης, επειδή ο έλεγχος και ο περιορισμός του ασύδοτου πια πανοπτισμού του κράτους και της αγοράς δεν μπορεί να αφεθεί μόνο στις δημόσιες πολιτικές του ίδιου του κράτους και στη διάτρητη σχετική νομοθεσία , ούτε και στην αυτορύθμιση των δυνάμεων της αγοράς, το βάρος πέφτει αφενός στη θεσμική και ουσιαστική θωράκιση και πραγματική ανεξαρτοποίηση των εθνικών και υπερεθνικών (ευρωπαϊκών) αρχών προστασίας των πολιτών, και αφετέρου στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, στο συνδικαλιστικό και εργατικό κίνημα, και γενικά σε μια οργανωμένη πολιτική στρατηγική αφύπνισης , αντίστασης και κατάργησης όλων των μορφών ασύδοτου πανοπτισμού.  

Έτσι σε αρκετές πανοπτικοποιημένες χώρες, και πρωταρχικά στις ΗΠΑ και στη Βρετανία έχουν αρχίσει να εκδηλώνονται ατομικές αντιδράσεις αλλά και να προκαλείται ένα κίνημα ‘αντι-πανοπτισμού’ ενάντια στις κάθε είδους παρακολουθήσεις και παραβιάσεις της ιδιωτικότητας από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (NGOs) που προσπαθoύν να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες για ένα επερχόμενο μέλλον που μοιάζει εφιαλτικό. Σε αυθόρμητη ατομική βάση ολοένα και συχνότερα ενεργοί πολίτες καταφεύγουν σε μικρές ανώδυνες αλλά και σε ακραίες μορφές διαμαρτυρίας, είτε καταστρέφοντας αστυνομικές ή ιδιωτικές κάμερες κλειστών κυκλωμάτων μαζικής παρακολούθησης , είτε ακόμη ως ‘hackers’ διεισδύουν και παραποιούν διαμαρτυρόμενοι τις ιστοσελίδες των κέντρων παρακολούθησης. Οι τεχνολογίες παρακολούθησης στα χέρια των ενεργών πολιτών χρησιμεύουν για την αντιπαρακολούθηση του κράτους και της αγοράς. Οι ατομικές αντιδράσεις ποικίλουν από το “χαμογελάστε σας βιντεοσκοπούν” ή “φωτογραφείστε αυτούς που σας παρακολουθούν”1μέχρι την ανάπτυξη μικρών καθημερινών αντιστάσεων από τα παρακολουθούμενα άτομα με την επινόηση διαφόρων“όπλων αντίστασης των αδυνάτων” , συμπεριλαμβανομένης και της ‘τέχνης της προσποίησης’ που είναι τόσο αναγκαία στη ζωή” (Scott James 1985:285). Το προμήνυμα είναι ότι η πειθαρχική κοινωνία του πανοπτισμού παράγει μια κοινωνία προσποίησης , όπου θα ξεχαστούν όλες οι συλλογικές αξίες και στην οποία ο διαφανής πολίτης θα προσπαθεί να αμυνθεί προσποιούμενος. 

Όμως την οργανωμένη μάχη κατά του πανοπτισμού δίνουν ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις (NGOs) που μάχονται με ποικίλους τρόπους ενάντια στον κάθε Μεγάλο Αγελφό και σ’όλες τις παραφυάδες του, δημιουργώντας αντι-πανοπτικά παρατηρητήρια, τα οποία αντι-παρακολουθούν τις κρατικές, υπερεθνικές και ιδιωτικές παρακολουθήσεις και τεκμηριώνουν ακόμα και νομικές καταγγελίες για τις ποικίλες παραβιάσεις της ιδιωτικής ζωής, με στόχο την εξάλειψη τους. Τέτοιες οργανώσεις π.χ. είναι η Οργάνωση Πολιτικών Ελευθεριών της Νέας Υόρκης (NYCLU) αλλά και διεθνείς μη κυβερνητικές οργανώσεις (NGOs), όπως η Privacy International, και η βρετανική Statewatch , οι οποίες όχι μόνο αντιπαρακολουθούν στενά τις κρατικές, υπερεθνικές και ιδιωτικές παρακολουθήσεις, αλλά και προβαίνουν σε τεκμηριωμένες καταγγελίες και νομικές προσφυγές για τις ποικίλες παραβιάσεις της ιδιωτικής ζωής στην καθημερινότητα και στο διαδίκτυο. Στην αντιπανοπτική δράση τους περιλαμβάνονται : κατάλληλη αντι-πανοπτική αγωγή καταναλωτών και τηλεθεατών, βιντεο-ακτιβισμός,1‘χάπενιγκ’ ενάντια στις CCTV , αντιπαρακολούθηση, χαρτογράφηση και ενημέρωση για τα σημεία σάρωσης κρυφών συσκευών και γενικά εκπαίδευση των πολιτών σε αντιπανοπτικές πρακτικές “εφαρμοσμένης αυτονομίας” όπως στο ομώνυμο “Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Αυτονομίας” (ΙΑΑ) της Νέας Υόρκης (Schienke, Ε.W. 2002).

Πράγματι η Privacy International στις ΗΠΑ και στη Βρετανία αλλά και με πρόσφατα παραρτήματα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες απονέμει ετησίως αρνητικά βραβεία στους μεγαλύτερους παραβιαστές, αλλά και θετικά στους ‘πρωταθλητές’ υποστηρικτές της ιδιωτικότητας . Η επιτροπή απονομής των βραβείων Big Brother αποτελείται από δικηγόρους, πανεπιστημιακούς, διοικητικά στελέχη, δημοσιογράφους και ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και η διαδικασία κατάρτισης της λίστας των υποψηφίων γίνεται με τη συμμετοχή ειδικών αλλά και του κοινού. Έτσι στις ΗΠΑ για το βραβείο 2001 της πιο σοβαρής πρότασης παραβίασης βραβεύτηκε το πρόγραμμα Carnivore του FBI, ενώ η εταιρεία παραγωγής προφίλ δεδομένων ChoicePoint βραβεύτηκε για τη μαζική πώληση στοιχείων όχι μόνο σε άλλες εταιρείες μάρκετινγκ , σε επιτελεία προεκλογικών αγώνων , αλλά και στην Αστυνομία. Το βραβείο χειρότερης δημόσιας υπηρεσίας απονεμήθηκε στο Δήμο της Τάμπα Φλώριδας για την κατασκόπευση όλων όσων παρακολούθησαν το παιγνίδι του Superbowl .Toβραβείο ισόβιας απειλής στην Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας NSA για το Εchelon και τα 50 χρόνια κατασκοπίας. Στη Μεγάλη Βρετανία αντίστοιχα τα βραβεία δόθηκαν στην Εθνική Τράπεζα DNA, στην Envision TV Licensing , και στον Ξαβιέ Σολάνα για την πολιτική μυστικότητας στην ΕΕ.

(βλ. http://www.privacyinternational.org/bigbrother/index.html)2

1

Για την προστασία των ελευθεριών και της ιδιωτικότητας στο διαδίκτυο υπάρχουν πολύ δυναμικές οργανώσεις όπως η Global Internet Liberty Campaign (GILC) που είναι μια ένωση από 50 μη κυβερνητικές οργανώσεις σε 20 χώρες , και η οποία αγωνίζεται από το1996 για τα δικαιώματα των χρηστών του Διαδικτύου , καθώς και στη χρήση κρυπτογραφίας και άλλων τεχνικών μεθόδων για την προστασία της ιδιωτικότητας. Βασική αξίωσή τους είναι ότι η ιδιωτικότητα, και η χρήση της κρυπτογραφίας αναφέρονται στα ανθρώπινα δικαιώματα και αφορούν την προσωπική ελευθερία . Καταγγέλλουν τις κυβερνητικές παλινωδίες να προστατεύσουν τα δικαιώματα ανωνυμίας και ιδιωτικότητας των χρηστών, αλλά και τις μεγάλες επιχειρήσεις που με αδιαφανή τρόπο «εμπορευματοποιούν την ταυτότητα» και καθιστούν διαφανή το χρήστη και καταναλωτή (transparent consumer) (http://www.gilc.org/about/principles.html ).

Επίσης πολύ σημαντική είναι και το Electronic Privacy Information Center (ΕPIC) (http://www.epic.org) , της οποίας ο διευθυντής Μarc Rotenberg (2002) συνοψίζει γενικά την όλη αντιπανοπτική δράση και πολιτική των οργανώσεων αυτών στα εξής:

“ α. Αν και αναγνωρίζουν τις ατέλειες των νόμων προσπαθούν να ενημερώνουν τους πολίτες για τα δικαιώματά τους και να πιέζουν για την εφαρμογή των νόμων για όλους. β. Η τεχνολογία δεν είναι αυτόνομη ούτε διαχωρίζεται από τις δράσεις και τα συμφέροντα συγκεκριμένων ατόμων και οργανώσεων . “Όπως ο Thomas Edison είπε: ό,τι ο άνθρωπος φτιάχνει με το χέρι του θα πρέπει να το ελέγχει με το κεφάλι του.” γ. Η προστασία της ιδιωτικότητας απαιτεί πολιτική δράση για την υποστήριξη των θεμελιωδών ελευθεριών και των νομικών μέσων προστασίας τους (με βάση το άρθρο 12 της Παγκόσμιας Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και τις Οδηγίες του OECD του 1980). δ. προώθηση των τεχνολογικών εφαρμογών που πράγματι εξασφαλίζουν ανωνυμία και ιδιωτικότητα παρά τις αντιρρήσεις της κυβέρνησης και των εμποδίων που θέτουν οι επιχειρήσεις. Και τέλος ε. πίεση για συμμετοχή των πολιτών με τις οργανώσεις (ΝGOs) που τους εκπροσωπούν στις αποφάσεις που παίρνονται σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο για τα θέματα αυτά.”

 

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕΩΝ

Με όσα έχουμε ήδη υποστηρίξει , είναι φανερό ότι συνδέουμε την επέκταση του πανοπτικού φαινομένου με την καπιταλιστική λογική και δυναμική σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η κοινωνιολογία του πανοπτισμού ή της παρακολούθησης (sociology of surveillance) , συναφής με την κοινωνιολογία του ελέγχου (κρατικού, οικονομικού , συμβολικού , βιογενετικού, κοινωνικού, κλπ) , αλλά και της ιδιωτικότητας ή και της ανωνυμίας, ακόμα και όταν αποκαλύπτει κοινότυπες αλήθειες , συμβάλει στην ανάλυση του φαινομένου των παρακολουθήσεων (surveillance), όταν απορρίπτει εκείνες τις κοινωνιολογικές προσεγγίσεις που θεωρούν τις τεχνολογικές εξελίξεις ανεξάρτητες από την καπιταλιστική δυναμική. Τις θεωρίες δηλαδή που είτε -τύπου Daniel Bell- γοητευμένες από τις τεχνολογικές καινοτομίες, προαναγγέλλουν την έλευση μιας υπέροχης μεταβιομηχανικής , μετακαπιταλιστικής κοινωνίας των πληροφοριών, παραγνωρίζοντας κάθε σκοτεινή πλευρά της ουτοπίας αυτής , είτε όπως οι μεταμοντέρνες θεωρίες -τύπου Baudrillard - γοητευμένες από τις εφιαλτικές προοπτικές αναλύουν το ψυχρό πεδίο της ψηφιακής δυστοπίας , μακρυά από κάθε πραγματικότητα. (Poster M. 1990, Webster 1995, May 2002). Διότι όπως και οι Ρόμπινς – Ουέμπστερ (2002:170) , δηλώνουν :

“ …η κοινωνιολογική ανάλυση είναι αφελής όταν αντιμετωπίζει τις νέες τηλεπικοινωνίες, τις δορυφορικές τεχνολογίες, το βίντεο και τις τεχνολογίες των Η/Υ σαν αθώες τεχνικές συλλήψεις και περιμένει με ελπίδα την έλευση μιας μεταβιομηχανικής ουτοπίας. Είναι καλύτερα να επανεξετάσουμε το παρελθόν, τις διαπλεκόμενες ιστορίες της λογικής της γνώσης και της τεχνολογίας, καθώς και της σχέσης τους με την οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού και του πολιτικού και διοικητικού συστήματος του σύγχρονου κράτους.”

Με βάση την παραπάνω ανάλυση, μια κριτική κοινωνιολογία των παρακολουθήσεων ή του πανοπτισμού όχι μόνο δεν νομιμοποιεί τις εκτεταμένες και ασύδοτες εφαρμογές του, αλλά μελετώντας όλες τις πτυχές του φαινομένου, αποκαλύπτει τα συμφέροντα που τον επιβάλλουν και συμβάλλει στον έλεγχο ή και στην κατάργησή του μέσω του εγρήγορσης, του αυτοκαθορισμό και της χειραφέτηση των ατόμων. Συγκεκριμένα:

-μελετά όλες τις κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου του σύγχρονου πανοπτισμού σε τοπικό, εθνο-κρατικό, υπερεθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, και επισημαίνει τις σημαντικές μεταβολές στις μεθόδους παρακολούθησης και ελέγχου. Διότι, “ενώ ο (πανοπτικός) έλεγχος συχνά γίνεται αντιληπτός ως μια άμεση καταπιεστική δύναμη, οι πραγματικές του δυναμικές είναι πιο σύνθετες και συγκεκαλυμμένες, και στην πραγματικότητα, εκμεταλλεύονται ιδανικά τη συμμόρφωση, ακόμα και τη δημιουργικότητα των υπηκόων του.” (Ρόμπινς-Ουέμπστερ 2002: 149).

  - τεκμηριώνει τη δομική σχέση του πανοπτικού φαινομένου με την οικονομική, πολιτική και συμβολική εξουσία στο 

πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου πληροφοριακού καπιταλισμού , αλλά και με τον αμερικάνικο μιλιταρισμό μετά την 11/9 

(Lyon 2001a).

- απορρίπτει τον τεχνολογικό ντετερμινισμό, των επιχειρημάτων δηλαδή που με απροκάλυπτη τεχνολαγνία πρεσβεύουν την αναπόφευκτη διάχυση , εφαρμογή και αποτελεσματικότητα των τεχνολογιών παρακολούθησης ιδιαίτερα για λόγους προστασίας και ασφάλειας, αποσιωπώντας τους κινδύνους που ενέχουν για τις κατακτημένες ελευθερίες. Με εμπειρική έρευνα και τεκμηριωμένα στοιχεία η κοινωνιολογία μπορεί να αποδεικνύει ότι οι πανοπτικές τεχνολογίες δεν αποτελούν πανάκεια για την επίλυση των οξυμένων κοινωνικών προβλημάτων, όπως της εγκληματικότητας και της βίας, αλλά σοβαρό κίνδυνο για τις προσωπικές και συλλογικές ελευθερίες (Μay Chr. 2002: 24).

- αποκαλύπτει τα οργανωμένα οικονομικά συμφέροντα προώθησης των τεχνολογιών παρακολούθησης από βιομηχανίες πολεμικής τεχνολογίας , οι οποίες μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου καλλιεργούν νέες αγορές εφαρμογής των προϊόντων τους με την άμεση συμπαράσταση - διαπλοκή ΜΜΕ, τεχνοκρατών , εκπροσώπων κρατικών λειτουργών που προσδοκούν οφέλη , αλλά και διαπλεκομένων πολιτικών, οι οποίοι προωθούν τις πανοπτικές αυτές τεχνολογίες και την ιδιωτικοποίηση της ασφάλειας.

- αποκαλύπτει επίσης τη σχέση της άκριτης υιοθέτησης των πανοπτικών τεχνολογιών από νεοφιλελεύθερες πολιτικές που καταργούν το κράτος πρόνοιας , προβάλλουν το πρόταγμα της ασφάλειας (securitization) σε όλα τα κοινωνικά θέματα και κατασκευάζουν συναίνεση για την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας ασφάλειας, πείθοντας τους πολίτες με τη βοήθεια των τρομολάγνων ΜΜΕ ότι η ασφάλεια και η προστασία τους επιτάσσει τη θυσία όλων των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών τους.

- μελετά το πρόβλημα και τις αντικειμενικές δυσκολίες προστασίας της προσωπικής ζωής στη σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία και υποστηρίζει ότι η ιδιωτικότητα δεν μπορεί να αποτελεί το μόνο αντίδοτο στον πανοπτισμό. Αντί δηλαδή να μετατρέπεται το πρόβλημα των ασύδοτων πανοπτικών εξουσιών σε άλυτο πρόβλημα προστασίας της ιδιωτικότητας, με αναποτελεσματική νομική προστασία και μετάθεση της ευθύνης στο άτομο, θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως δομικό πρόβλημα της οικονομικο-πολιτικής και συμβολικής εξουσίας. Ενεργοί πληροφορημένοι πολίτες, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών αλλά και το εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα δεν θα πρέπει απλά να ζητούν περισσότερη προστασία της ιδιωτικότητας, αλλά περισσότερο θεσμικό περιορισμό , έλεγχο και λογοδοσία των πανοπτικών κέντρων χειραγώγησης .

- ξεπερνά την απαισιοδοξία του Weber , Bentham, Orwell και Foucault και αντί για μοιρολατρική και παθητική αντιμετώπιση ενός αναπόδραστου πανοπτικού εφιάλτη (Strub H. 1989, Lyon 1994:57-79) , συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των πολιτών για τα όρια και τις αντιφάσεις του πληροφοριακού καπιταλισμού, και ενθαρρύνει το κίνημα για τον αγώνα πληροφοριακού αυτοκαθορισμού , χειραφέτησης και αυτονομίας γενικότερα.

 

- Επίσης  ,    “προάγει (δηλαδή) το δικαίωμα των πολιτών να είναι ελεύθεροι από αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε « χειραγωγούμενες κοινωνικοποιήσεις» - ή ελεύθεροι από αυτό που ο Bourdieu αποκαλεί συμβολική βία. Πρόκειται για το είδος της βίας ή της χειραγώγησης που γεννάται από την εντόνως άνιση κατανομή «επιρροής» μεταξύ των φορέων της κοινωνικοποίησης και των κοινωνικοποιούμενων, μεταξύ εκείνων που ελέγχουν και εκείνων που ελέγχονται από τα υλικά και συμβολικά μέσα διαμόρφωσης ταυτοτήτων και τρόπων ζωής» (Μουζέλης 2001:38).

 

Κι έτσι σε αντίθεση με μια συμβατική κοινωνιολογία που επικροτεί τις πανοπτικές εφαρμογές αποδεχόμενη τα προτάγματα της ασφάλειας και του κέρδους , μια κριτική κοινωνιολογία του πανοπτισμού μπορεί να συμβάλλει σε μια ευρύτερη αναζήτηση ατομικής και συλλογικής ελευθερίας και σένα χειραφετητικό κίνημα ενάντια στη “ δυναμική της λογικής του (πανοπτικού) ελέγχου (που) βρίσκεται στον πυρήνα του καπιταλιστικού προτάγματος. Γιατί αυτό είναι που υπονομεύει το πρόταγμα της ‘αυτονομίας,’ -“τη σημασία (δηλαδή) της ατομικής αυτονομίας , της αναζήτησης μορφών συλλογικής ελευθερίας που να ανταποκρίνονται στο δημοκρατικό, χειραφετητικό, επαναστατικό πρόταγμα…”και στην οποία (αυτονομία) σύμφωνα με τον Καστοριάδη , αντιστοιχεί το κριτικό, στοχαστικό, δημοκρατικό άτομο,”(Ρόμπινς–Ουέμπστερ (2002:341).

Αυτό ακριβώς είναι και το «μάθημα ελευθερίας» και αφύπνισης στα θέματα της πανοπτικής χειραγώγησης που μια τέτοια κριτική κοινωνιολογία των παρακολουθήσεων μας προσφέρει, και θα πρέπει να καλλιεργήσουμε και να εμπλουτίσουμε και στη χώρα μας . Γιατί στην Ελλάδα με την τραυματική εμπειρία του παρωχημένου πια αντικομμουνιστικού πανοπτισμού, (Samatas 1986, 1987, 1993, 1997) που δεν κατάφερε τελικά να πτοήσει το ελεύθερο φρόνημα των ελλήνων πολιτών και να εμποδίσει τις δημοκρατικές εξελίξεις , υπάρχει αρκετή ευαισθητοποίηση για το λεγόμενο πολιτικό φακέλωμα , αλλά άγνοια για κάθε άλλου είδους αγοραία, καταναλωτικά, ακόμα και βιογενετικά φακελώματα (Samatas 1999, Σαματάς 2001). Με εμπειρικές και άλλες μελέτες «αντιπανοπτικής» παρακολούθησης , αλλά και με κριτικές παρεμβάσεις στα πανοπτικά δρώμενα, με βάση τις εμπειρίες του ‘αντιπανοπτικού’ κινήματος που φαίνεται να δημιουργείται σε άλλες «πανοπτικοποιημένες» κοινωνίες, ο αγώνας για τη χειραφέτηση και τον αυτοκαθορισμό μπορεί να εμπλουτιστεί και να ενδυναμώσει περισσότερο και στη χώρα μας.

Τέλος, όσον αφορά τις εφιαλτικές ίσως συνέπειες των γεγονότων της 11/9, στη δόμηση ενός πλανητικού πανοπτισμού και στη σοβαρή πια παραβίαση των ελευθεριών και δικαιωμάτων, ο κοινωνιολόγος του πανοπτισμού David Lyon (2001a) προειδοποιεί ότι “ η αγνόηση της κοινωνιολογικής ανάλυσης του φαινομένου των παρακολουθήσεων, αλλά και του δημοκρατικού και ηθικού ελέγχου των συστημάτων παρακολούθησης, θα είναι ένα σοβαρό λάθος για το οποίο όλοι θα λυπηθούμε πολύ .”

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

ΜΙΑ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ :

1.ΤΗΝ ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ :

- ΤΟΠΙΚΟΣ

- ΕΘΝΙΚΟΣ

- ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ

- ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΟΠΙΚΟΣ ( GLOCAL)

2. ΤΟΥΣ ΔΡΩΝΤΕΣ:

Α. ΈΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ , ΚΡΑΤΗ

- ΕΘΝΟΚΡΑΤΙΚΟΣ

- ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟΣ

- ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΟΣ

ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ

( ΕCHELON) ( SCHENGEN SIS, ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ)

Β. ΑΛΛΟΥΣ ΔΡΩΝΤΕΣ:

- ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ , ΑΓΟΡΑΙΟΣ (ΙΔΙΩΤΕΣ-ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ)

- ΗΜΙ-ΔΗΜΟΣΙΟΣ (ΚΡΑΤΟΣ + ΙΔΙΩΤΕΣ- ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ )

ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ ( ΑΠΌ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ

( ΜΚΟ-ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΉΡΙΑ)

- ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΣ (ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΕΣ-ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΕΣ)

Δ ΗΜΟΣΙΟΣ -ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΓΟΡΑΙΟΣ - ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΟΣ

HMI-ΔΗΜΟΣΙΟΣ

(ΟΣΜΩΣΗ ΚΡΑΤΟΥΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ )

3. ΣΚΟΠΟ – ΚΙΝΗΤΡΑ :

- ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΘΝΙΚΗΣ & ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ,

& ΓΙΑ ΛΟΓΟΥΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ

- ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ

- ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ – ΥΓΕΙΑ, ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ

- ΚΕΡΔΟΣ , ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ, ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ

- ΔΥΝΑΜΗ- ANTAΓΩΝΙΣΜΟΣ – STATUS

- ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ

4. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΣΩΜΑΤΙΚΗ Ή ΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ

ΤΟΥ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕΝΟΥ

Α. ΑΣΩΜΑΤΟΣ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

ΕΙΚΟΝΙΚΟΣ / ΨΗΦΙΑΚΟΣ) - ΑΡΧΕΙΟ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ -ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ (DATAVEILLANCE)

( ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ / ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΌ ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΡΟΦΙΛ, ΚΑΙ ΆΛΛΩΝ ΣKOΠΩΝ ΑΣΧΕΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΥΤΩΝ)

Β. ΣΩΜΑΤΙΚΟΣ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

ΣΩΜΑΤΙΚΟΣ, ΕΝΔΟΣΩΜΑΤΙΚΟΣ,

ΒΙΟΜΕΤΡΙΚΟΣ ΒΙΟ-ΓΕΝΕΤΙΚΟΣ,

ΓΟΝΙΔΙΑΚΟΣ

5. ΧΩΡΟ ´H ΘΕΣΜΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ

- ΟΙΚΙΑΚΟΣ

- ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΣ- ΣΧΟΛΙΚΟΣ- ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑΚΟΣ - ΤΗΛΕΪΑΤΡΙΚΟΣ- ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΣ- ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ-ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟΣ- ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ

- ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΣ , κλπ.

6. ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ ΣTA ΜΜΕ & ΣΤΙΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ

Α. ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ

(ΣΤΟΝ ΕΝΤΥΠΟ & ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΤΥΠΟ)

Β. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΣ /ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΟΣ

ΤΗΛΕΦΩΝΑ, FAX, E-MAIL

Γ. ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΟΣ:

- ΨΥΧΑΓΩΓΙΚΟΣ (REALITY, BIG BROTHER SHOWS)

- ΣΚΑΝΔΑΛΟΘΗΡΙΚΟΣ

- ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟΣ – ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΟΣ

- ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΤΗΛΕΘΕΑΣΗΣ (ΑGB)

- ΔΙΑΔΡΑΣΤΙΚΟΣ

7. ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ ´H ΜΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕΝΟΥ

ΜΗ ΣΥΝΑΙΝΕΤΙΚΟΣ ΣΥΝΑΙΝΕΤΙΚΟΣ

ΚΑΤΑΠΙΕΣΤΙΚΟΣ “ ΓΛΥΚΟΣ”, ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΙΚΟΣ ΑΝΑΔΡΑΣΤΙΚΟΣ

ΠΛ Η ΠληΡΟΦ. ΕΤΕΡΟΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΠΛΗΡΟΦ. ΑΥΤΟΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΧΩΡΙΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΜΕ 

ΔΙΚΑ  ΔΙΚΑΩΜΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ, ΔΙΟΡΘΩΣΗΣ Ή ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

8. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΤΩΝ ΥΠΟ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΜΑΖΟΠΤΙΣΜΟΣ ΣΥΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

(ΟΙ ΛΙΓΟΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ (ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ

ΤΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ) ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ

ΤΟΥΣ ΛΙΓΟΥΣ)

9. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΠΟΙΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΠΟΙΟΥΣ

ΕΤΕΡΟΠΤΙΣΜΟΣ : ΑΥΤΟΠΤΙΣΜΟΣ:

AYTO - ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣH

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΡΙΤΩΝ ΓΙΑ

ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ-ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ,

Ή ΤΟ ΚΕΡΔΟΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

ΤΗΣ ΙΔΙΩΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

( Η ΤΑΣΗ ΤΩΝ ΙΣΧΥΡΩΝ ΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΓΙΑ ΝΑ

ΕΛΕΓΧΟΥΝ ΤΑ ΠΑΝΤΑ )

1. KΑΘΕ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ & ΑΜΥΝΑ ΣΤΟΝ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΜΕΝΩΝ

2. ΑΝΤΙ-ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝΤΩΝ ΑΠΌ ΑΡΧΕΣ,

ΙΔΙΩΤΕΣ Ή & THN KOINΩNIA TΩN

ΠOΛITΩN (ΜΚΟ)

10. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΙΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ

- ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ

- ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

- ΣΟΥΠΕΡ-ΠΑΝΟΠΤΙΣΜΟΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

ΣΎΓΚΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΉΣ ΚΑΙ NΈΑΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΎΘΗΣΗΣ

με βάση σχετικό πίνακα του G.T. Marx (2002)

ΤΥΠΟΣ	ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ	ΝΕΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ
ΕΝΤΟΛΕΑΣ - ΔΡΩΝΤΕΣ	κυρίως από το κράτος & λιγότερο από ιδιώτες	κρατικοι, υπέρ-κρατικοι , ημί-δημόσιοι & ραγδαία αυξανόμενη από ιδιώτες
ΣΤΟΧΟΣ	κυρίως φυσικά πρόσωπα, και ομάδες	πρόσωπα & στοιχεία -δεδομένα , τράπεζες και δίκτυα πληροφοριών
ΕΣΤΙΑΣΗ	σε συγκεκριμένα άτομα, ομάδες	σε συγκεκριμένα άτομα, ομάδες+ ανώνυμα άτομα, μάζες + βάσεις- τράπεζες δεδομέων & δίκτυα πληροφοριών
ΈΚΤΑΣΗ ΠΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ	τοπικό / εθνοκρατικό	τοπικο / εθνοκρατικο , +παγκόσμιο +παγκόσμιο-τοπικό
ΜΕΣΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ & ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ	ανθρώπινες αισθήσεις, ανθρώπινη νοημοσύνη,	λιγότερο από ανθρώπους κυρίως με Η/Υ& νέες ψηφιακές τεχνολογίες, τεχνητή νοημοσύνη
ΧΡΟΝΟΣ	παρόν /παρελθόν	αδιάλειπτα στο παρελθόν , παρόν & πρόβλεψη μέλλοντος
ΧΩΡΟΣ /ΘΕΣΜΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ	κυρίως στο χώρο δουλειάς & σε δημόσιους χώρους	παντού, με ιδιαίτερα μεγάλη διείσδυση στον ιδιωτικό χώρο
ΣΚΟΠΟΣ-ΚΙΝΗΤΡΑ	ασφάλεια (εθνική , εσωτερική κοινωνικό - πολιτικός έλεγχος	ασφάλεια, +κέρδος, ανταγωνισμός, + δύναμη, status επιστημ. έρευνα
ΣΥΝΑΙΝΕΣΗ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΜΕΝΟΥ	μη συναινετικός	μη συναινετικός + συναινετικός , συμμετοχικός ‘μυθριδατικος’ & ανταποδοτικός
ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ	καταπιεστικός	λιγότερο καταπιεστικός + μη καταπιεστικός / έως ‘γλυκός’ (ψυχαγωγικός, προσοδοφόρος)
ΓΝΩΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ	ο παρακολουθούμενος γνωρίζει μάλλον περισσότερες πληροφορίες από τον παρακολουθούντα	ο παρακολουθούμενος γνωρίζει σαφέστατα λιγότερες πληροφορίες για τον εαυτό του από τον παρακολουθούντα
ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ	εξειδικευμένο προσωπικό	εξειδικευμένο και μη προσωπικό, (οι ίδιοι οι αυτό-παρακολουθούμενοι)
ΚΟΣΤΟΣ	υψηλό, προσιτό μόνο στην κυρίαρχη ελίτ	σχετικά φτηνό, προσιτό & στους αδύνατους
ΣΥΛΛΟΓΗ, ΕΠΕΞΕΡ-ΓΑΣΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ	γραφειοκρατική, σε φακέλους, low tech.	high tech. διασταύρωση, προσομοίωση σε data banks

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Allen An. 2001. “Is Privacy Now Possible? A Brief History of an Obsession” Social Research, Vol. 68.No 1 Spring

Aλιβιζάτος Ν.1998 «Η σύγκρουση ιδιωτικότητας και διαφάνειας» Το Βήμα, 6 Δεκ.β7.

Aλιβιζάτος Ν.2001. «Η ιδιωτική ζωή των δημοσίων προσώπων» στο βιβλίο O Aβέβαιος Εκσυγχρονισμός, Πόλις

Αναστασόπουλου Δ. 2001 «Η ρεβάνς των θεατών» Ελευθεροτυπία, Αφιέρωμα «Οδηγός για σωστή τηλεθέαση», 20 Νοεμβρ.

Αυγερόπουλος Γ. 2002. (Ιαν.) “Η Βάση” ντοκιμαντέρ ,διαθέσιμη περίληψη στην ιστοσελίδα http://www.alphatv.gr/exandas/islandia.htm

Αυγερόπουλος Γ. 2002. (Νοέμβρ.) «Κυνηγοί Γονιδίων» ντοκιμαντέρ, περίληψη διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://www.alphatv.gr/exandas/gonidia/index.htm

Beck U. 1992. Risk Society: Towards a new modernity, London , Sage.

Beck U. 1996. World Risk Society, Cambridge: Polity Press

Beck U. 1997. The Reinvention of Politics: Rethinking Modernity in the Global Social Order, Cambridge, Polity Press

Βιριλιό Π. 2000. Η Πληροφορική Βόμβα, Νησίδες

Bourdieu P. 1999. Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, Καρδαμίτσα,

Buzan B. 1991. “New Patterns of Global Security in the 21^st Century”, International Affairs, vol. 67, no 3 :431-457.

Castells M. 1996. The Rise of the Network Society. Oxford, Blackwell

Castells M. 1997. The Power of Identity, Oxford, Blackwell

Castells M. 2000. “Information Technology and Global Capitalism”, in On the Edge:Living with Global capitalism, edts by Hutton W. & Giddens A., London, Vintage:52-74.

Cate Fr. 1997. Privacy in the Information Age. Brookings Institution Press.

Δελαστίκ Γ. 2002. “Από την CIA στην ΤΙΑ: Ο αιώνας του Όργουελ» Καθημερινή 29.Δεκ:14.

Etzioni A. 1999 The Limits of Privacy, N.Y. Basic Books

Fiske J. 1998. “Surveilling the City: clearness, the Black Man & Democratic Totalitarianism” Theory, Culture & Society, Vol. 15 No. 2.

Flaherty, D. H. 1989a. Protecting Privacy in Surveillance Societies, London,

The Univ. of North Carolina Press.

Gandy Oscar, 1989 . "The Surveillance Society: Information Technology and Bureaucratic Social Control," Journal of Communication, #39(3), 6.

Gandy Oscar,1993. Τhe Panoptic Sort: A Political Economy of Personal Information, Boulder CO. Westview Press.

Garfinkel Simson 2000. Database Nation: The death of privacy in the 21^st C. O’Reilly

Giddens, A. 1985. The Nation State and Violence, Cambridge, Polity Press

Giddens, A. 1990. Τhe Consequencies of Modernity, Cambridge, Polity Press.

Kateb G. 2001. “On being Watched and Known” Social Research, Vol. 68.No 1 Spring.

Kling Rob 1995, Social Controversies About Computerization, Univ. of California, Irvine.

Κούλογλου Στ. 2002. 3^η επομπή του Αφιερώματος : «Tα βραβεία του Μεγάλου Αδελφού » “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” που μεταδόθηκε 25.4.2002 , διαθέσιμη περίληψη στην ηλεκτρ. διεύθυνση http://www.ert.gr/rwf/

Lyon David 1994. The Electronic Eye: The Rise of Surveillance Society, Cambridge, Polity Press.

Lyon D. 2001. Surveillance Soceity: Monitoring everyday life, Open University Press

 

Lyon D. 2001 a. “Terrorism & Surveillance:Security , Freedom & Justice after September 11, 2001” , Privacy Lecture Series (http://privacy.openflows.org)

Lyon David & Zureik Elia eds. 1996. Computers , Surveillance and Privacy, Univ. of Minnesota Press

Margalit Av. 2001. “Privacy in a Decent Society” Social Research, Vol. 68.No 1 Spring.

Marx Gary T . 1985. "The Surveillance Society: The threat of 1984-style techniques", The Futurist, June, 21-26

Marx Gary T . 2002 “What’s New about the ‘New Surveillance’? classifying for Change and Continuity”, Surveillance & Society 1 (1):9-29, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα www. surveillance -and-society.org

Μathieson Th. 1997. “The viewer Society : Foucault’s Panopticon revisited” Theoretical Criminology, 1. : 215-234.

Μay Chr. 2002. The Information Society: A sceptical view, Polity Press.

McSweeney B. 1999. Security, Identity and Interests, Cambridge Univ. Press

Μήτρου Λ. 1999. Η Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, ΚΕΣΔ, Aντ. Σάκκουλα

Μουζέλης Ν.2001 Για έναν εναλλακτικό τρίτο δρόμο, Θεμέλιο, 2001.

Norris Cl. & Armstrong G. 1999. The Maximum Surveillance Society: The rise of CCTV, Berg, Oxford & NY

New York Civil Liberties Union NYCLU Special Report 1998, “New York City: A Surveillance Camera Town,” N.Y. December 13.

Πανούσης Ι. 2000.«Ο Μεγάλος Αδελφός και τ’ Αδέλφια του» , Ρεύματα, , τχ. 6 , Φθινόπωρο

Παπαδοπούλου Λ. 2001. «Το τέλος της ιδιωτικής ζωής», Ελευθεροτυπία, 13 Αυγ.

Πλωρίτης Μ.2001.«Οι Μεγάλοι Αδερφοί και οι Μέγιστοι »,Το ΒΗΜΑ, 3 Ιουν. σ. Α60

Privacy International 1997 . Tapping page "E.U.- FBI Linkup: A statewatch report" February (http:// www. privacy. org / pi / )

Poster M. 1996. “Database as Discourse or Electronic Interpellations” in Lyon D. & Zureik E. eds. Computers , Surveillance and Privacy, Univ. of Minnesota Press.

Poster M. 1990. The Mode of Information, Oxford, Polity Press

Rifkin J. 1998. O Aιώνας της Βιοτεχνολογίας , Νέα Σύνορα- Λιβάνη

Ρόμπινς Κ. – Ουέμπστερ Φ. 2002. Η Εποχή του Τεχνοπολιτισμού, Καστανιώτης,

Rotenberg M. 2002. “Preserving Privacy in the Information Age” EPIC, διαθέσιμο στην http://www.unesco.org/webworld/infoethics_2/eng/papers/paper_10.htm

Samatas M. 1986. "Greek Bureaucratism: A system of Sociopolitical Control", unpublished Ph.D. diss. , G.F. New School for Social Research, N.Y.

Samatas M. 1987. "Greek McCarthyism: A comparative assessment of Greek post-civil war repressive anticommunism and the U.S. Truman-McCarthy era", Journal of the Hellenic Diaspora, vol. XIII, Nos.3 & 4 Fall-Winter .

Samatas M. 1993. "The Populist Phase of an Underdeveloped Surveillance Society: Political Surveillance in Post-Authoritarian Greece" Journal of the Hellenic Diaspora, vol.19.1 Jan-Jun.

Samatas M. 1997 . "The Participation of Greece into the Schengen Information System (S.I.S) and the Legacy of Mass Political Surveillance" Mοdern Greek Studies Association Symposium, Kent University, 6-7 Νοεμβρ.1997

Samatas M. 1999. “Privacy and Democratic Concerns in the Greek Information Society” Mοdern Greek Studies Association Symposium, Princeton University, 4-7 Νοεμβρ. 1999.

Σαματάς Μ. 2000. «Δημοκρατία, Ελευθερία και Ασφάλεια υπό τη Σύμβαση Σένγκεν», Εισήγηση στα πρακτικά του Συνεδρίου «Η Δημοκρατία πέρα από το Έθνος-Κράτος: Οι προοπτικές μιας μετα-εθνικής παγκόσμιας τάξης» Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Οκτώβριος.

Σαματάς Μ. 2001. « H εξέλιξη της παρακολούθησης των πολιτών στην Ελλάδα:

Από την κρατική παρακολούθηση στις νέες μορφές υπερεθνικού και αγοραίου πανοπτισμού » Εισήγηση στα πρακτικά του Συνεδρίου «Κοινωνικές Εξελίξεις στη Σύγχρονη Ελλάδα και Ευρώπη» που διοργανώθηκε από το (ΕΚΚΕ) και τον (ΣΕΚ) στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθήνα, 24-26 Μαϊου 2001.

Scarf M. 2001. “Secrets for Sale” Social Research, Vol. 68.No 1 Spring.

Schienke E. W. 2002. “On the Outside Looking Out: An Interview with the Institute of the Applied Autonomy (IAA)”, Surveillance & Society 1 (1):102-119, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα www. surveillance-and-society.org

Schneier, Bruce & Banisar, David. 1996. Electronic Privacy Sourcebook: Documents on the Battle for Privacy , Wiley, 1996 .

Scott James C. 1985. Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance,

New Haven, Yale University Press.

Σημίτης Σπ. 1999 Α. Συνέντευξη στο αφιέρωμα της εφημ Ελευθεροτυπίας ‘Σένγκεν’ επιμ. Ι. Σωτήρχου, 3 Aπρ.99 σ.9.

Σημίτης Σπ. 1999Β. «Ολοι είμαστε φακελωμένοι» Συνέντευξη στον Δ. Νασόπουλο, Τα Νέα, Πρόσωπα,21^ος Αιώνας 20 Νοεμβρ.

Σιμωνίδης Αντ. 2001. «Εφιαλτικό Παρόν. Μια καταγραφή της παραβίασης της Ιδιωτικότητας» http://flashfiles.flash.gr/technology/Rid7/article.asp

Stalder F. 2002. “Privacy is not the antidote to surveillance,” Surveillance & Society 1(1): 120-124, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα www. surveillance-and-society.org

Sykes Ch. 1999. The End of Privacy, St martin Press, N.Y.

Statewatching the New Europe. 1995.: A Handbook on the European State.

London, Statewatch Publication.

Strub Harry, 1989. "The Theory of Panoptical Control: Bentham's Panopticon and Orwell's 1984" The Journal of the History of the Behavioral Sciences, 25, 40-59.

Τζιαντζής Δ, 2001 «Αγορά ιδιωτικής ζωής» Ελευθεροτυπία, 9 Μαϊου,

Tσακυράκης Στ. 2001. «Ιδιωτικότητα με το ζόρι» Ελευθεροτυπία, 5 Ιουλίου

- ξεπερνά την απαισιοδοξία του Weber , Bentham, Orwell και Foucault και αντί για μοιρολατρική και παθητική αντιμετώπιση ενός αναπόδραστου πανοπτικού εφιάλτη (Strub H. 1989, Lyon 1994:57-79) , συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των πολιτών για τα όρια και τις αντιφάσεις του πληροφοριακού καπιταλισμού, και ενθαρρύνει το κίνημα για τον αγώνα πληροφοριακού αυτοκαθορισμού , χειραφέτησης και αυτονομίας γενικότερα.Webster, Fr. 1995. Theories of the Information Society ; Rutledge, London

Zuboff S.1988. In the Age of Smart Machine: The Future of Work and Power, NY. Basic

 

 

 

1 Βλ. Δελαστίκ (2002) για το εφιαλτικό πρόγραμμα του Πενταγώνου ΤΙΑ (Total Information Awareness) για πλανητικό υπερπαοπτισμό. “Οι δορυφόροι που παρακολουθούν τους δρόμους της Νέας Υόρκης για την διευκόλυνση της κυκλοφορίας, μπορούν να ακούν και τις συζητήσεις όσων περιμένουν στην στάση των λεωφορείων. Τα νέα ηλεκτρονικά μηχανήματα που τοποθετούνται στα αμερικανικά αεροδρόμια μετά την 11η του Σεπτέμβρη γδύνουν κυριολεκτικά τους επιβάτες. Οι ελεγκτές τους βλέπουν όπως τους γέννησε η μητέρα τους. Τα συστήματα θερμικής αναγνώρισης μπορούν να παρατηρήσουν τι συμβαίνει πίσω από τους τοίχους των σπιτιών.” (Aπό την επομπή του Στ. Κούλογλου, που μεταδόθηκε 25.4.2002 , διαθέσιμη περίληψη στην ηλεκτρ. διεύθυνση http://www.ert.gr/rwf/ ).

 

2Το σύστημα αναγνώρισης και ανάλυσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς ‘Cromatica’ του Digital Imaging Research Center του Πανεπ/μίου Kingston μπορεί να προβέψει τι θα συμβεί τα εόμενα δευτερόλεπτα ή λεπτά. Η/Υ συνδεδεμένοι με ρομποτικές κάμερες κλειστών κυκλωμάτων παρακολούθησης εξετάζουν τις εικόνες που έρχονται και τις συγκρίνουν με το προγραμματισμένο λογισμικό ανάλυσης συμπεριφοράς μπορούν να προβλέπουν αν επίκειται κάποια αξιόποινη πράξη και να ειδοποιούν προληπικά την αστυνομία ( ΤΟ ΒΗΜΑ, 23.4.2002).

3 ^# Μια τέτοια εταιρεία που δραστηριοποιείται και στην Ελλάδα είναι η Mactel που ειδικεύεται στον αυτόματο εντοπισμό οχημάτων. Το σύστημα Skyworld επιτρέπει π.χ. την άγρυπνη παρακολούθηση ολόκληρης της σχολικής ζωής των μαθητών στο σχολείο από τους γονείς τους και τους εκπαιδευτικούς, στους οποίους δίνεται η ευκαιρία εκτός της παρακολούθησης να παρεμβαίνουν άμεσα σε περιπτώσεις παραβίασης κανόνων ‘η ύποπτης συμπεριφοράς, μέσω προσωπικών ιστοσελίδων αμφίδρομης επικοινωνίας. ΤΟ ΒΗΜΑ, «Τα σχολεία του ‘Μεγάλου Αδελφού’» 22 Ιουλ. 2001: Α48).

4 Ιδιωτικές εταιρείες πουλούν προϊόντα παροχής γεωγραφικού στίγματος στην ΕΛ.ΑΣ και στο ΣΔΟΕ, αλλά και σε ιδιώτες κατόχους πολυτελών αυτοκινήτων , συζύγους και γονείς που θέλουν να παρακολουθούν τα συγγενικά τους πρόσωπα, ή και τα κατοικίδια ζώα τους για τον εντοπισμό των κινήσεων τους μέσω δορυφόρων . Για λεπτομερή στοιχεία βλ. Β.Γ. Λαμπρόπουλου Το ΒΗΜΑ 23.3.2002 : 10, 20).

5 Σύμφωνα με την έρευνα αυτή της NYCLU, το 1998 στο Μανχάταν, από τις 2397 σταθερές και περιστρεφόμενες κάμερες, που καταγράφηκαν σε ειδικό χάρτη για τη ενημέρωση και εγρήγορση των πολιτών , μόνο 300 (11%) ήταν δημόσιες ενώ οι υπόλοιπες 2100 ήταν ιδιωτικές (NYCLU 1998). Επίσης οι Λονδρέζοι σε ποσοστό πάνω από 80% επιθυμούν περισσότερη βιντεοκάλυψη των δρόμων και δημοσίων χώρων του Λονδίνου, που τώρα καλύπτονται γύρω στο 60% ( βλ. σχετικά Norris Cl. & Armstrong G. 1999:40-59).

6 Για μια κριτική σ’αυτό ‘το φαβιανό τεχνοκρατικό ιδανικό της γνώσης’ και τη δημιουργία μιας ‘συλλογικής πλανητικής μνήμης δια μέσου ενός πνευματικού τραπεζικού ιδρύματος του Παγκόσμιου Εγκεφάλου’ βλ .Ρόμπινς –Ουέμπστερ 2002:192-193.

7 Για τις εταιρείες παραγωγής τέτοιων επικερδών προφίλ η εταιρεία Choice Point βραβεύτηκε από την Privacy International για τη μαζική πώληση στοιχείων όχι μόνο σε άλλες εταιρείες μάρκετινγκ ή σε επιτελεία προεκλογικών αγώνων , αλλά και στην αστυνομία. βλ. Privacy International http://www.privacy.org/pi/ και ΕPIC: http://www.epic.org/privacy/profiling Το λαθρεμπόριο προσωπικών δεδομένων ακμάζει στη Ρωσία αλλά και στην Ελλάδα, όπου σύμφωνα με δημοσιογραφική έρευνα , σε παράνομα ανεξέλεγκτα ιδιωτικά αρχεία είναι φακελωμένοι περίπου 4,7 εκατομμύρια ιδιώτες και 2,5 εκατομμύρια επαγγελματίες., (Τα Νέα 13. 6. 2000:20).

8 Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που ο βρετανός δημοσιογράφος αποκάλυψε στο Ευρωκοινοβούλιο στη συζήτηση για το Echelon ότι ο διεθνής οργανισμός International Law Enforcement Telecommunications Seminar (ILETS) έχει ασκήσει πιέσεις στους κατασκευαστές των συστημάτων επικοινωνίας ώστε να φτιάχνουν τα υλικά τους με τρόπο που να μην εμποδίζουν την καταγραφή και την αποκωδικοποίηση που πραγματοποιούν οι εθνικές υπηρεσίες ασφαλείας. (Ιnfo.X-Files: Echelon, Ian. 2001: 71).

9 Στο ντοκυμαντέρ του Γ.Αυγερόπουλου «Κυνηγοί Γονιδίων» (Νοέμβριος 2002), αναφέρεται στο ‘ χρυσό του μέλλοντος,’ και στη νέα, πολύτιμη πρώτη ύλη, που θα είναι στα χρόνια που έρχονται, τα ίδια μας τα γονίδια. ‘Ήδη, τη στιγμή αυτή, ένα τεράστιο κυνήγι γονιδίων διεξάγεται σε όλο τον κόσμο: γιγαντιαίες πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες οργανώνουν ερευνητικές αποστολές προσπαθώντας να εντοπίσουν μικροοργανισμούς, φυτά, ζώα και ανθρώπους με σπάνια γενετικά χαρακτηριστικά.’ Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://www.alphatv.gr/exandas/gonidia/index.htm .

10 ‘Όσο και αν ακούγεται απίστευτο η Ισλανδική κυβέρνηση παραχώρησε όλα τα ιατρικά αρχεία των Ισλανδών, δηλαδή ευαίσθητες και άκρως προσωπικές πληροφορίες που σε όλο τον κόσμο προστατεύονται από το ιατρικό απόρρητο, σε μια ιδιωτική αμερικάνικη εταιρεία, την Decode, για γενετικές έρευνες και για εμπορική εκμετάλλευση… Τι θα γινόταν εάν αυτή η ευαίσθητη και άκρως προσωπική ιατρική πληροφορία έπεφτε στα χέρια ασφαλιστικών εταιρειών, εργοδοτών, εκπαιδευτικών οργανισμών ή των δυνάμεων ασφαλείας ;’ Από το ντοκυμαντέρ του Γ. Αυγερόπουλου «Η BΑΣΗ» ( διαθέσιμη περίληψη στην

ιστοσελίδα http://www.alphatv.gr/exandas/islandia.htm). Bλ. επίσης στην http://sunsite.berkeley.edu/biotech/iceland.

11 Στην 3^η επομπή του Αφιερώματος : «Tα βραβεία του Μεγάλου Αδελφού » “ “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. Κούλογλου όπ.πρ.

12 βλ. τα καυστικά σχόλια του Πωλ Βιριλιό (2000:61-69) για τις webcams της αμερικανίδας June Houston. Βλ. επίσης, το ζευγάρι των Βρετανών, Mάρτιν και Κρις Μάροου που το 1997 μετέτρεψαν το σπίτι τους σε ένα είδος ενυδρείου. Κάθε τους κίνηση καταγραφόταν και μεταδιδόταν μέσω του ίντερνετ, 24ωρες  το 24ωρο. Aπό την εκπομπή του Στ. Κούλογλου ,όπ.πρ.

13Δήλωση στην ίδια εκπομπή “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. Κούλογλου., όπ.πρ.

14 Ο ‘γλυκός’ αυτός ψυχαγωγικός πανοπτισμός, ολικής ή μερικής παρακολούθησης καθημερινών ανθρώπων, επειδή σίγουρα εθίζει το κοινό στην παρακολούθηση και συμβάλει, ώστε εύκολα να αποδέχεται και τη δική του παρακολούθηση με την απεμπόληση της δικής του αξιοπρέπειας και ιδιωτικότητας, έχει σχέση με τον ‘Μιθριδατισμό’ , όπως εύστοχα αναφέρει και ο Μάριος Πλωρίτης ( 2001) αν και ο Μιθριδάτης γνώριζε ότι έπινε μικρές δόσεις δηλητηρίου για να συνηθίσει τον οργανισμό του στο δηλητήριο, ενώ το κοινό αποχαυνώνεται και χειραγωγείται χωρίς να το καταλαβαίνει.

15 Υπάρχει σοβαρός βέβαια αντίλογος στην «Ιδιωτικότητα με το ζόρι» τον οποίο εξέφρασε ο Στ. Τσακυράκης (2001) , όπου υποστήριξε , ότι με βάση τη γενική αρχή του αυτοκαθορισμού του ατόμου και την απόρριψη της πατερναλιστικής εξουσίας, “η πλειοψηφία ακόμη και όταν θεωρεί ότι ορισμένες συμπεριφορές είναι αναξιοπρεπείς ή εξευτελιστικές, δεν έχει δικαίωμα να παρέμβει στις επιλογές του που αφορούν την προσωπική του ηθική, τον τρόπο που επιδιώκει την ευτυχία του. Δεν έχει το δικαίωμα να τον αναγκάσει σε αξιοπρέπεια…Η προστασία της ιδιωτικότητας παρά τη θέληση του ενδιαφερομένου (ενήλικα) στην ουσία ενέχει το παράδοξο της περιφρόνησης αυτής της ίδιας της ιδιωτικότητας. Η ιδιωτικότητα με το ζόρι αποτελεί contradictio in termini”.

16 βλ. για την Ελλάδα την ιστοσελίδα της εταιρείας ΑGB (www.agb.gr).

17βλ. Τζιαντζής Δ, 2001 .“Αυτά τα υποκείμενα (που) καταλήγουν ‘να παρακολουθούν τον εαυτό τους’, ασκούν εξουσία πάνω στον ίδιο τους τον εαυτό” Ρόμπινς –Ουέμπστερ 2002:265.

18 Αυτό δημιουργεί μια αγορά προστασίας. Η Ελληνική εταιρεία ΜD5 εγκαθιστά προγράμματα ασφαλείας δικτύων ενάντια σε εισβολείς , ψηφιακούς πορθητές (hackers) και κατασκόπους. Για το ηλεκτρονικό έγκλημα γενικότερα ( βλ. Λάζος, Γρ. 2001).

19 Για “παράδειγμα, η Μόνικα Λουίνσκυ: οι εισαγγελείς έλεγξαν τα βιβλία που αγόραζε απο τα βιβλιοπωλεία και τα γράμματα που είχε γράψει στον προσωπικό της υπολογιστή αλλά ποτέ δεν έστειλε.” (Aπό την προαναφερθείσα εκπομπή του “Ρεπορταζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. , όπ.πρ. Στην Ελλάδα αρκεί να αναφέρουμε την υποκλοπή και δημοσίευση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου της Μαργαρίτας Παπανδρέου στο περιοδικό «Νέμεσις» (Σαματάς 2001) .

20 Πράγματι, ιδιαίτερα στη σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία η διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου γίνεται όλο και περισσότερο δυσδιάκριτη μέχρι εξαφάνισης. Αφενός η αποικιοποίηση της δημόσιας σφαίρας από τα ιδιωτικά καπιταλιστικά συμφέροντα (Χάμπερμας), αφετέρου η κατάργηση της βιομηχανικής διάκρισης εργασίας και κατοικίας από τις νέες ευέλικτες μορφές εργασίας με βάση τις νέες τεχνολογίες, αλλά και η διείσδυση στην ιδιωτική ζωή των ΜΜΕ και των ψηφιακών τεχνολογιών, αλλά η αύξουσα εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση δημοσίων αγαθών όπως η υγεία και η παιδεία, καταργεί την αυστηρή οριοθέτησή δημόσιου και ιδιωτικού που ίσχυε στο παρελθόν. (Slater 1998).

21 Ο καθηγητής Πολιτικών επιστημών Ρόναλντ Ντάιμπερ παροτρύνει τους καταναλωτές την πιο καταναλωτική μέρα του χρόνου (24/12) να φωτογραφίσουν ή να βιντεοσκοπήσουν τις κάμερες που σχεδόν παντού τους παρακολουθούν. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4 Δεκ. 2002, και λεπτομέρειες στην ιστοσελίδα http://www.wearcam.org/wsd.htm.

22 Οι ‘βιντεο-ακτιβιστές,’ δηλαδή βιντεοσκοπούν συμβάντα που δεν επιθυμεί να καλύψει η εξουσία και η επίσημη ειδησεογραφία. Ακτιβιστές επίσης διεισδύουν ως ‘hackers’ και παραποιούν διαμαρτυρόμενοι τις ιστοσελίδες των κέντρων παρακολούθησης (Αναστασόπουλου Δ. 2001, Λάζος 2001) . Βέβαια, ο βιντεο- ακτιβισμός και ο ‘καταγγελτικός αντι-πανοπτισμός’ των ενεργών πολιτών δεν έχει σχέση με τη μόδα των διαφόρων πολιτών που κυκλοφορούν με φανερές ή κρυφές φορητές βιντεοκάμερες με σκοπό την καταγραφή προσώπων και συμβάντων, είτε για χόμπι ή και για καθαρά κερδοσκοπικούς λόγους.

23 Υποψήφια για τα βραβεία Βig Βrother στο Παρίσι το 2002 ήταν τα δημοτικά συμβούλια που τοποθετούν κάμερες σε μικρές και μεγάλες πόλεις, η γαλλική κυβέρνηση για τον νέο αντιτρομοκρατικό νόμο, οι ιδιωτικές εταιρείες που ενδιαφέρονται για τα γενετικά δεδομένα των υπαλλήλων ή των πελατών τους. (Aπό την εκπομπή του Αφιερώματος : «Tα βραβεία του Μεγάλου Αδελφού » “Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα” του Στ. Κούλογλου , όπ.πρ.)

 

.